Μέσων Χρόνων Λείψανα - Μέρος δ΄

Περιοχή των Νυμφών

    Τσι Νυμφές τσι συναντάμε για πρώτη φορά στα ντοκουμέντα, ως Νηφές, το 1347, όπως και τα χωριά «..Προμαχήδι, Βαρήα, Ξαχηράδον, Λευκοράκη,...» που ζούσαν στην ευρύτερη περιοχή και έχουν πια χαθεί. Η ονομασία του χωριού φέρνει τον νου στα μυθικά πλάσματα που σύχναζαν σε τρεχούμενα νέα και ίσως σχετίζεται με την έντονη παρουσία του υδάτινου στοιχείου στην εν λόγω περιοχή.

    Το Προμαχήδι είχε ερημώσει από τον 16^ο αιώνα. Κάποιοι το ταυτίζουν με το επίσης αφανισθέν και όχι ακριβώς προσδιορισμένο χωρικά, χωριό της Αγίας Παρασκευής, ενώ γίνεται λόγος και για Αγία Παρασκευή στο Προμαχήδι, στις αρχές του 16ου αιώνα. Στις μέρες μας σώζεται ως τοπωνύμιο κοντά στις πηγές των Ξαθάτων. Εκεί βρίσκεται ο Άγιος Νικόλαος, ανακαινισμένος και πολύ μεταγενέστερος της εξεταζόμενης περιόδου, αφού πρωτοσυναντάται στις πηγές το 1635. Άγνωστο αν ανήκε στο εν λόγω χωριό. Όσο για την εκπόρευση της τοπωνυμίας προτείνονται τα υπέρμαχος ή πρόμαχος.

    Το Λευκοράκι φαίνεται ότι επιβίωσε μέχρι τα μέσα του 16^ου αιώνα, αφού μετέπειτα δεν δίνει πια σημεία ζωής. Το όνομα μάλλον συνδέεται με γεωγραφικό χαρακτηριστικό. Ναός του χωριού ήταν ο Άγιος Γεώργιος, όπως αποκαλύπτουν τεκμήρια των αρχών του 16^ου αιώνα και τον 18^ο αιώνα διατηρούσε ακόμη την τοπωνυμία «εις την Λευκοράχη». Σώζεται και αποτελεί τον μοναδικό σύνδεσμο του σήμερα με το μεσαιωνικό χωριό του Λευκορακίου. Καθότι ανακαινισμένος δεν δείχνει τα χρόνια του αλλά λόγω του χαμηλού του ύψους προϊδεάζει σε παλαιό ναό.

    Για τα Βαρεία σχεδόν τίποτα δεν είναι γνωστό. Το όνομα ετυμολογείται, κατά μια γνώμη, ως τύπος εδάφους, χώμα που συγκρατεί υγρασία. Στην περιοχή των Νυμφών σώζεται τοπωνύμιο Βαρειά, γνωστό τουλάχιστον από το 1528, οπότε και γίνεται λόγος για τον ναό της Υπεραγίας Θεοτόκου «..ης τα Βαριά...». Αν εκεί ήταν η θέση του χωριού και αν ο ναός σχετίζεται μ' αυτό, παραμένει ερώτημα. Ο ναός επιβίωσε ως σήμερα έχοντας υποστεί εκ βάθρων ανακαίνιση και έτσι δεν εμφανίζει ιδιαίτερη παλαιότητα. Δίπλα του υπάρχουν και τα ερείπια ενός κελιού όπου διέμενε ένας ασκητής που μόνασε σ' αυτά τα μέρη. Πρόκειται για τον ιερομόναχο Αβράμιο Διαβάτη ο οποίος πέθανε το 1853 σε ηλικία 102 χρονών και είναι θαμμένος στο εσωτερικό του ναού.

    Όσο για τους Ξαχειράδες, αρχίνησαν να σβήνουν από τον χάρτη μετά τον 16^ο αιώνα. Η ονομασία οφείλεται στο επώνυμο Εξαχείρης ή Ξαχειράς. Αρχές του 16^ου αιώνα ήδη υφίσταντο εκεί ο Άγιος Νικόλαος του Εξαχείρη και στην ευρύτερη περιοχή ο Άγιος Δημήτριος και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος αναφερόμενος ως παλαιοκλήσι. Οι δύο τελευταίοι σώζονται ανακαινισμένοι είναι οι μόνες απτές μαρτυρίες του μεσαιωνικού χωριού των Ξαχειράδων. Στα Καλύβια υπάρχει και ο ναός του Αγίου Νικολάου, αλλά ίσως να μην ταυτίζεται με τον ομώνυμο του Εξαχείρη, αφού είναι κάπως μακριά από τη θέση που σήμερα σώζει την τοπωνυμία Ξαχειράδες.

Ασκηταριό

    Το μοναστηριακό συγκρότημα του Ασκηταριού βρίσκεται βόρεια του χωριού των Νυμφών. Εγκαταλελειμμένο εδώ και καιρό, ξεπροβάλλει σε ένα ξέφωτο περιτριγυρισμένο από πυκνό δάσος, σε μια υπέροχη τοποθεσία.

    Η ιστορία του χάνεται στον χρόνο. Η παράδοση θέλει να ασκήτεψε σ' αυτό το μέρος ένας Ηπειρώτης μοναχός τον 5^ο αιώνα. Η πρώτη όμως ρητή αναφορά στο Ασκηταριό γίνεται σε έγγραφο του 1371 «...το μοναστήριον του Παντοκράτορος Σωτήρος Χριστού το επονομαζόμενον Ασκυταρίω....», με τις μνείες να συνεχίζονται και στους επόμενους αιώνες.

    Το καθολικό της μονής είναι αφιερωμένο στον Παντοκράτορα. Πρόκειται για μια ανακαινισμένη βασιλική, γεγονός που αποκρύπτει πιθανή ενσωμάτωση τμημάτων παλαιότερου ναού και άλλων στοιχείων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη χρονολόγηση. Παραπλεύρως της ορθώνονται τα ερείπια των κελιών και άλλων χώρων της μονής. Βόρεια της βρίσκεται ένα εντυπωσιακό διώροφο κτίριο. Όλα πάντως τα χτίρια και ο ναός, μάλλον χρονολογούνται σε εποχές μετά τον 17^ο αιώνα. Όχι πολύ μακριά βρίσκεται μια βραχώδης τοποθεσία με σκαλισμένες εσοχές στους βράχους. Σ' αυτές λένε πως διέμενε ο Ηπειρώτης μοναχός και πως τις είχε κάνει ο ίδιος. Εκεί φαίνεται και ο βράχος ο οποίος σύμφωνα με τον θρύλο τον καταπλάκωσε.

Καρουσάδες, Αντιπερνοί, Αγραφοί και Καβαλούρι

    Οικισμοί φορτωμένοι με κάμποσους αιώνες ζωής, εμφανίζονται στα τεκμήρια πρώτη φορά σε έγγραφο που μνημονεύει τους μετέχοντες στην ίδρυση της Υ.Θ. Οδηγήτριας Αγραφών, κατά τη μη επιβεβαιωμένη χρονολογία 1286. Σίγουρα όμως ήταν υφιστάμενοι στις αρχές του 15^ου αιώνα, εποχή που ο ναός υπήρχε. Αναμφίβολα λοιπόν κάποιοι από τους ναούς των χωριών χρονολογούνται στον μεσαίωνα. Φυσικά οι οικοδομικές επεμβάσεις ή ανοικοδομήσεις που έχουν δεχτεί ανά τους αιώνες έχουν ως αποτέλεσμα τα κτίριά τους να είναι μεταγενέστερα της μεσαιωνικής εποχής.

    Στους Καρουσάδες, όνομα μάλλον προερχόμενο από το επώνυμο Καρούσης,  και στα πέριξ στην πρώτη δεκαετία του 16^ου αιώνα λειτουργούνται, άρα μάλλον προϋπάρχουν, οι σωζόμενοι ναοί του Αγίου Νικόλαου του Κάτω ή των Δουκιανάτων και του Αγίου Δημητρίου.

    Στο Καβαλούρι, αινιγματικής προέλευσης όνομα -ίσως από επώνυμο εμφανιζόμενο κατά τις αρχές του 13^ου αιώνα «Νικολάος ω το μεν επωνύμιον Καβαλούρης πατρίς δε Κέρκυρα η περίκλυτος» ή συσχέτιση με ευγενή που έφερε το αξίωμα του καβαλλάριου, ναοί υπαρκτοί στις αρχές του 16^ου αιώνα είναι οι Άγιος Παντελεήμονας, Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος και Άγιος Νικολάος του Κορφιάτη. Εξ αυτών ο Άγιος Παντελεήμων δεν είναι στα καλύτερά του και χρήζει ανακαίνισης.

    Στους Αντιπερνούς, ονομασία που προέρχεται είτε από το αντίπερα, είτε από το αντί + περνάρι, υπάρχει ο Άγιος Νικόλαος που μνημονεύεται από το 1505. Παρόλο που έχει χαρακτηριστεί ως Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο με Υπουργική απόφαση του 1985, ο ναός βρίσκεται σε άθλια κατάσταση, ετοιμόρροπος και σίγουρα δεν θα αντέξει για πολύ. Επίσης η Αγία Τριάδα μας είναι γνωστή από το 1506.

    Οι Αγραφοί, όνομα που αναφέρεται σε μια τάξη του Κορφιάτικου πληθυσμού κατά τα μεσαιωνικά χρόνια, διασώζουν από την αυγή του 16^ου και μάλλον παλαιότερα τους Αγίους Αποστόλους.

Αγία Αικατερίνη

    Η Αγία Αικατερίνη βρίσκεται μεταξύ Καρουσάδων και Καβαλλουρίου. Ένα ξωκλήσι με μορφή επτανησιακής βασιλικής, που σήμερα βρίσκεται αφημένο στη μοίρα του και στα χέρια του χρόνου. Πρωτοεμφανίζεται στις πηγές το 1523 αλλά οι τοιχογραφίες του μαρτυρούν ότι προϋπήρχε εκείνης της χρονιάς. Σύμφωνα με μελέτη, αυτές είναι έργο πιθανότατα Κρητικού ζωγράφου και τοποθετούνται στον 15^ο αιώνα, δίνοντας έτσι ένα ελάχιστο όριο χρονολόγησης του ναού. Το χτίσμα βέβαια έχει υποστεί διαμορφώσεις σε μεταγενέστερους αιώνες με αποτέλεσμα να έχει χαθεί η αρχική του μορφή.

Υ.Θ. Οδηγήτρια

    Η Υ.Θ. Οδηγήτρια είναι το σήμα κατατεθέν του χωριού των Αγραφών. Ορθώνεται έξω από το χωριό και επικοινωνεί μ' αυτό μέσω μιας κομψής κοβολάδας που πλαισιώνεται από πεσσούς και φέρει μια περίτεχνη πύλη. Έτσι δημιουργεί ένα γραφικό σύνολο που τραβά το ενδιαφέρον ενώ δίνει και ένα χαρακτηριστικό στίγμα αναφοράς για τα πέριξ. Παράλληλα, καθότι χτισμένη στο ίδιο ύψωμα με το χωριό, προσφέρει άπλετη θέα στα μέρη της επαρχίας Όρους-Γύρου.

    Όπως δείχνουν τα ντοκουμέντα η ιστορία της Οδηγήτριας μετρά αρκετούς αιώνες. Το ιδρυτικό του ναού σώζεται σε αντίγραφο του 18^ου αιώνα. Σ' αυτό μνημονεύεται ως έτος ανέγερσης το 1286, αλλά κάποιες αμφιβολίες περί της ορθής αντιγραφής του ιδρυτικού δεν επιτρέπουν την αβίαστη αποδοχή αυτής της χρονολογίας. Όμως σίγουρα χτίστηκε πριν τις αρχές του 15^ου αιώνα, εποχή που ήταν ήδη υπαρκτός όπως συνάγεται από άλλα τεκμήρια. Το προαναφερθέν ιδρυτικό , εκτός των άλλων, καταγράφει τα χωριά και ονόματα ανθρώπων που συμμετείχαν στην ανέγερσή της, δίνοντας έτσι και μια εικόνα του οικιστικού πλέγματος της περιοχής αλλά και ένα κατά προσέγγιση ελάχιστο χρονολογικό όριο εμφάνισης των οικισμών. Συγκεκριμένα αναφέρονται τα «χωρία» Αγραφοί, Αντιπερνοί, Καρουσάδες, Καβαλλούρι, Λευκοράκι, Αγία Παρασκευή, Νηφές, Κληματια, Κυπριανάδες, Άγιοι Δούλοι. Ο ναός από ιδρύσεώς του ήταν συναδελφικός και λίγο πριν τα μέσα του 18^ου αιώνα οργανώθηκε εκεί μοναστήρι, το οποίο λειτούργησε μέχρι τις αρχές του 19^ου αιώνα. Σήμερα είναι ενοριακός του χωριού.

    Ο ναός είναι μια τυπική ευρύχωρη επτανησιακή βασιλική, η οποία στη βόρεια και νότια πλευρά της πλαισιώνεται από θολωτούς νάρθηκες. Στον προαύλιο χώρο υπάρχουν και άλλα χτίσματα. Η βασική μορφή του ναού ανάγεται στο 1677, χρονιά κατά την οποία οι, μνημονευόμενοι σ' επιγραφή, μαστόροι «CΠΗΡΟC KOUςΑC» και «ζΑΦΗΡΗC ΒΑCΗΛΑΚΗC», ολοκλήρωσαν εργασίες χωρίς όμως να είναι σαφές αν ήταν ανακαίνιση ή ανοικοδόμηση, καθώς δεν είναι γνωστό αν ενσωματώνει παλαιότερες οικοδομικές φάσεις. Το κτίριο έχει χαρακτηριστεί ως μνημείο «χρήζοντος ειδικής κρατικής προστασίας» με Υπουργική Απόφαση του 1976.

Εξωκαστρηνοί και χωρίον των Περουλάδων

    Τούτα τα δυο χωριά, υπαρκτά κατά τον ύστερο Μεσαίωνα, διαθέτουν κάποιους ναούς που πιθανότατα ανάγονται σ' αυτή τη μακρινή εποχή. Σήμερα όμως ορθώνονται ριζικά ανακαινισμένοι ή ανακατασκευασμένοι και δεν έχουν μεσαιωνικά γνωρίσματα.

    Οι Περουλάδες, όνομα που πιθανόν πηγάζει από το επώνυμο Περούλης, σύμφωνα με τις πηγές είχαν ήδη αναπτυχθεί ως οικισμός στις αρχές 16^ου αιώνα, εποχή που αναφέρονται οι ναοί Άγιος Νικόλαος, ο κεντρικός του χωριού, Άγιος Γεώργιος και Άγιος Θεόδωρος.

    Το χωρίον των Εξωκαστρηνών ή Φάλκο κατά τους ερευνητές, ήδη εν ζωή κατά τον 14^ο και 15^ο αιώνα, σήμερα δεν έχει εξαφανιστεί, απλώς έχει συνενωθεί με το γειτονικό χωριό των Αυλιώτων και έχει ξεχαστεί. Το ιδιαίτερο όνομά του το οφείλει σε μια προνομιούχα ομάδα κατοίκων της υπαίθρου που υπήρχε κατά τον μεσαίωνα και μάλλον υπαινίσσει εγκατάσταση τους σ' αυτό το χωριό. Εκεί λοιπόν μνημονεύεται η ύπαρξη του Ταξιάρχη από το 1504 ο οποίος σήμερα ανήκει στους Αυλιώτες.

           

Μαγουλάδες, Βουνιώτες και Γαρνάδες

    Και τα τρία χωριά ανάγουν τη γέννησή τους σε εποχές πριν τον 16^ο αιώνα, οπότε και αρχίζουν να εμφανίζονται στα τεκμήρια. Ομοίως και κάποιοι από τους ναούς της περιοχής τοποθετούνται σε παλαιότερη περίοδο, χωρίς ωστόσο να έχουν διατηρήσει στις μέρες μας εμφανή χαρακτηριστικά εκείνης της μακρινής εποχής λόγω επεμβάσεων ή ανοικοδομήσεων.

    Στους Γαρνάδες, παλαιότατος είναι ο πλήρως ανακαινισμένος σήμερα ναός του Αγίου Ισιδώρου, που τον συναντάμε από το 1505 και ίσως είναι αρκετά αρχαιότερος.

Στην περιοχή υπάρχει ο ναός του Αγίου Ανδρέα, που πιθανόν ταυτίζεται με ομώνυμο ναό, ήδη υπαρκτό το 1504 και προφανώς παλαιότερο, που ανήκε στο αφανισθέν χωριό των Βουνιωτών. Η ονομασία πηγάζει είτε από γεωγραφικό χαρακτηριστικό είτε από το επώνυμο Βουνιώτης, που απαντά σε άλλη περιοχή του νησιού στα τέλη του 14^ου αιώνα.

    Στους Μαγουλάδες, που οφείλουν την ονομασία τους στο υπαρκτό έως σήμερα επώνυμο Μαγουλάς, κάποιοι από τους ναούς που απαντούσαν εκεί τα πρώτα χρόνια του 16^ου αιώνα και ήταν πιθανόν υστερομεσαιωνικοί, δεν υπάρχουν πια. Γκρεμιστήκανε και τα υλικά τους χρησιμοποιήθηκαν στην εκ βάθρων ανοικοδόμηση του ναού των Αγίων Θεοδώρων κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20^ου αιώνα. Σώζεται όμως η ανακαινισμένη Αγία Τριάδα, ναός που πρωτοαπαντάται ως υφιστάμενος το 1506.

Υ.Θ. Υψηλή

    Η ίδρυση της μονής της Υ. Θ. Υψηλής, σύμφωνα με μια άποψη τοποθετείται στο πρώτο τέταρτο του 10^ου αιώνα ή στον 14^ο αιώνα, αν και δεν έχει επιβεβαιωθεί με στοιχεία κάτι τέτοιο. Υπήρχε σίγουρα τον 17^ο αιώνα διότι μνημονεύεται σε κατάλογο ναών του νησιού. Το 1717 ανακαινίσθηκε εκ βάθρων και επεκτάθηκε. Το 1727 ιδρύθηκε μοναστήρι εκεί χωρίς όμως ο ναός να απωλέσει τον συναδελφικό του χαρακτήρα. Επίσης διέθετε και μεγάλη περιουσία, μετόχια, βιβλιοθήκη και λοιπά. Στα τέλη του ίδιου αιώνα είχε ιδιαίτερες σχέσεις με τους Ρώσους και τον ναύαρχο Ουσακώφ.

    Πρόκειται για ένα μοναστηριακό συγκρότημα φρουριακού τύπου το οποίο περικλείει μια μονόκλιτη βασιλική που συνιστά το καθολικό της μονής. Σήμερα έχει χαρακτηρισθεί ως Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο, λόγω της σπουδαιότητας του αρχιτεκτονικού του συνόλου και των κειμηλίων που διασώζει.

Πηγές

· Ανδηγαυική Κέρκυρα (13ος-14ος αι.) - Σ. Ασωνίτης

· Η Κέρκυρα και τα ηπειρωτικά παράλια στα τέλη του Μεσαίωνα - Σ. Ασωνίτης

· Κέρκυρα απ' όπου βυθά ως όπου χαράζει - Γ. Δημουλάς

· Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα - Χ. Κόλλας

· Η Οδηγήτρια Αγραφών Κέρκυρας Ψηφίδες από τη μακραίωνη ιστορία της - Σ. Χ. Καρύδης

· Ναοί και Μοναστήρια Κέρκυρας, Παξών και Οθωνών στα μέσα του ΙΗ΄ αιώνα - Δ. Χ Καπάδοχος

· Ορθόδοξες αδελφότητες και συναδελφικοί ναοί στην Κέρκυρα (15ος-19ος αι.) - Σ. Χ.  Καρύδης

· ΑΝΚ Διάφοροι Συμβολαιογράφοι, Φάκελος 3, υποφάκελος 10

· Κερκυραϊκά, τόμοι Α΄ και Β΄ - Ι. Μπουνιάς

· Η χώρα των Φαιάκων. Τόπος, βίος, έθιμα και δραστηριότητες του λαού... - Σ. Κ. Κατωμέρης

· Analecta sacra et classica Spicilegio solesmensi parata. [VII] / edidit Joannes Baptista cardinalis Pitra,.... Juris ecclesiastici graecorum selecta paralipomena - publ. par Albert Battandier

· Die nachbyzantinische wandmalerei auf der insel Kerkyra und den ubrigen ionischen inseln, PhD thesis, 1984 - Δ. Τριανταφυλλόπουλος