Κυριακή 1 Ιανουαρίου 2017

...με έπιασαν σκλάβον....

Όψεις της υποδούλωσης ανθρώπων στη βενετοκρατούμενη Κέρκυρα μέσα από άρθρο του Γιώργου Πουλή που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "Κέρκυρα Σήμερα" σε δυο μέρη, τις 19/11/2016 αρ. φύλλου 5655 και τις 22/11 αρ. φύλλου 5656. 

    Στις μέρες μας, τουλάχιστον για μία μερίδα ανθρώπων, είναι δύσκολη η πλήρης συναίσθηση της απώλειας της ατομικής ελευθερίας καθώς και του γεγονότος ότι πριν δυο αιώνες η απειλή της δουλείας άπλωνε μόνιμη σκιά τριγύρω. Όμως είναι εφικτή η λήψη μιας παραστατικής εικόνας των εκφάνσεων αυτής της βαρβαρότητας μέσα απ' τις ιστορικές πηγές, απ' όπου ξεπηδούν γλαφυρές αφηγήσεις υποδούλωσης ανθρώπων.
    Περιοριζόμενοι στον βενετοκρατούμενο κερκυραϊκό χώρο των τελευταίων πέντε αιώνων, επισημαίνουμε ότι η υποδούλωση Κερκυραίων προέκυπτε κυρίως από επιδρομές, δηλαδή ευκαιριακές πειρατικές επιθέσεις ή τις τουρκικές πολιορκίες [1]. Οι επιδρομείς φρόντιζαν να αποχωρούν με ζωντανούς αιχμάλωτους ώστε να καρπωθούν οφέλη από την πώλησή τους. Όσοι από τους αρπαχθέντες επιζούσαν μέσα από ένα ταξίδι αθλιότατων συνθηκών, κατέληγαν εν είδει εμπορεύματος στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Παράλληλα όμως ίσχυε και η αντίθετη πορεία, αφού και στην Κέρκυρα μπορούσε κανείς να συναντήσει μουσουλμάνους σκλάβους να υπηρετούν τους αφέντες τους [1], άγνωστο όμως αν αποτελούσε συνηθισμένο φαινόμενο.
    Το πέρασμα στη σκλαβιά δεν σφράγιζε αυτομάτως τη μοίρα του υποκείμενου. Μπορεί να περνούσαν αρκετά χρόνια, αλλά υπήρχε η πιθανότητα εξαγοράς και επαναπατρισμού του, γεγονός αξιοσημείωτο αν ληφθεί υπόψη η δυσχέρεια στην επικοινωνία και συγκοινωνία εκείνη την εποχή. Σ' αυτή τη δράση προέβαιναν έμποροι και ταξιδευτές, με το κατάλληλο αντίτιμο φυσικά, καθώς και ιερείς. Τα έξοδα δεν βάρυναν πάντα τους συγγενείς καθότι υπήρχε ειδικό ταμείο για την απελευθέρωση σκλάβων που ιδρύθηκε στην Κέρκυρα τον 17ο αιώνα ενώ και η εκκλησία διοργάνωνε σχετικούς εράνους [1].
    Όσον αφορά τις τουρκικές πολιορκίες,  πιο βάναυση ήταν αυτή του 1537. Το νησί πέρασε δια πυρός και σιδήρου με επακόλουθο τη σκλάβωση ή θανάτωση μεγάλου μέρους του πληθυσμού, κυρίως από την ύπαιθρο και τα προάστια [2]. Οι ασύμφωνες πηγές δίνουν από 7.000 έως 22.000 αιχμάλωτους [3] σ' έναν πληθυσμό που το 1499 μετρούσε περίπου 37.075 ψυχές [4]. Μα ο σφυγμός των περισσότερων οικισμών δεν νέκρωσε εντελώς, παρά τις εκτεταμένες καταστροφές και την έντονη πληθυσμιακή ελάττωση. Αναδιφώντας νοταριακές πράξεις που έπονται της πολιορκίας, όπου αναμφίβολα σκιαγραφείται ζωηρά ο οδυνηρός αντίκτυπός της και η αγωνία των επιζώντων για τους δικούς τους, διαπιστώνει κανείς την αδιάκοπη συνέχεια της ζωής, με τους ανθρώπους να επιδίδονται στις οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητές τους ενώ υπήρξαν, έστω και λίγες, επιστροφές σκλάβων [5], [6]. Πειστήρια προσφέρουν και τα πονήματα του Χ. Κόλλα που διαβεβαιώνουν ότι κάποια επώνυμα ανάγονται σε έτη προ του 1537 [6], επιβιώνουν στον επόμενο αιώνα [7] και φτάνουν στις μέρες μας, εντοπιζόμενα μάλιστα στα ίδια χωριά.
    Περί των ευκαιριακών πειρατικών επιδρομών, παρότι στη βιβλιογραφία δεν έχουν αποτιμηθεί ποσοτικά και ποιοτικά, η συντέλεσή τους είναι αδιαμφισβήτητη. Βέβαια οι Βενετσιάνοι είχαν οργανώσει ένα δίκτυο άμυνας και προειδοποίησης που απλωνόταν στο νησί, επανδρωμένο κυρίως από ντόπιους πολιτοφύλακες (γνωστοί και ως cernidi) με καθήκον, μεταξύ άλλων, τη φρούρηση των χωριών απ' αυτές τις επιθέσεις [2]. Αναλογιζόμενοι το γεγονός αυτό μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι επιδρομές μάλλον δεν ήταν συχνές, ούτε ιδιαίτερα καταστροφικές. Ελλείψει στοιχείων όμως δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι.
    Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν σωζώμενες αφηγήσεις αιχμαλώτων. Κάποια τεκμήρια που ανασύρθηκαν από το πρωτοπαπαδικό αρχείο των Αρχείων Νομού Κέρκυρας μας διηγούνται δύο σχετικές ιστορίες [8]. Εμπεριέχονται σε προσφυγές στις εκκλησιαστικές αρχές του τόπου για λύση ζητημάτων που ρυθμίζονταν από εκκλησιαστικούς κανόνες. Τα στοιχεία που παραθέτουν τα αιτήματα αναδεικνύουν διάφορες όψεις της υποδούλωσης, αλλά κατά πόσο είναι αντιπροσωπευτικές είναι δύσκολο να ειπωθεί. Αίτια και συνθήκες, οι κακουχίες, η πιθανότητα απελευθέρωσης, φυσικά μέσα από έναν μακρόχρονο γεμάτο ταλαιπωρίες δρόμο επιστροφής, η συναναστροφή των σκλάβων μεταξύ τους, η δυνατότητα επικοινωνίας του αιχμάλωτου με τους δικούς του παρά τις αντίξοες συνθήκες, το ενδεχόμενο λησμονιάς της οικογένειας και πατρίδας από τον σκλάβο, οικογενειακές επιπλοκές και λοιπά.
    Στην πρώτη περίπτωση εμφανίζεται στην πρωτοπαπαδική γραμματεία το 1705 η Αντωνού, κόρη του ποτέ παπά Σταματέλου Βιτουλαδίτη από Λιβαδιοτάδες [9] και γυναίκα του Στέφου Δούκα από Μαγουλάδες. Αντιμετωπίζει πρόβλημα με τον σύζυγό της «...η απορία της κυβερνήσεως και η φαμήλια αυτού εβάρηνε και έθληβε την κοινήν στάσιν και το περισσότερον η αιχμαλωσία αυτού, όπου είναι τώρα δέκα χρόνοι και περισσότερον, εσυνέβει εις το νησσίον της Ερήχουσας, άφησε δίχος τινός ανθρωπίνης βοηθείας την κατάστασίν μου...». Προσδοκούσε την επιστροφή του «...είχα όμως μεγάλην ελπίδα και υπομονήν θαρόντας...να ελευθεροθή μίαν φοράν....». Μάταια όμως «...Μ' όλον τούτο όχι μόνον από τέτοιον καιρόν δεν μου έστυλε γραφήν της ειδησεώς του αμή τώρα ύστερα έμαθα πως απελπίζοντας της θείας βοηθείας αποστάτησε από της πίστεως και εσυνετάκτη (φευ του πτώματος) τη μιαρά και ασυνέτω θρησκία του Μωάμεθ και έγηνε Τούρκος αρνησάμενος το γλυκίτατον όνοματου Χριστού του αληθηνού Θεού....». Επιπλέον, ο σύζυγος «..ουδέν λογισάμενος τον υιόν όπου εγένησε μετ' εμού όντος αυτού εν τω κόλπω της ορθοδόξου πίστεως, εσμήκτη εις ακάρθατον και βδεληράν συναλαγήν αποστάτης μετά ετέρας Τούρκας εκ της αυτής θρησκίας και εγένησε και παίδας....». Στο τέλος καταλήγει στο αίτημά της «..προσφέρουσα την βεβαίωσιν της αυτού αποστάσεως και μιαράς συναλλαγής του αυτού ποτέ Χριστού νυν δε του δέμωνος υπικόου αναζητώ την τέλειαν λίσην εκ του ποτέ συνοικεσίου μου επειδή και ο αυτός ανάξιος ποτέ ανήρ μου πνευματικώς εχωρίστει της ζωής της πίστεως και γέγονεν νεκρός [10]...».
    Μάλιστα προσήλθαν μάρτυρες να πιστοποιήσουν τα λεγόμενα της Αντωνούς ώστε να της χορηγηθεί το διαζύγιο, οι Σταματέλλος Παγιάτης και Ιερώνυμος Γουδέλης από Μαγουλάδες αμφότεροι. Απελευθερωμένοι σκλάβοι, με τις καταθέσεις τους φωτίζουν τις πτυχές του περιστατικού. Ο Σταματέλλος αναφέρει ότι «...με το να με πιάσουν σκλάβον εις την Ερίχουσαν ανταμώς με τον Στέφον Δούκα και με άλλους τριάντα νομάτους οι Τούρκοι [11] όπου ήλθαν με μιαν γαλιότα εκεί εις το νησί της Ερίχουσας όπου εδουλεύαμεν τα χωράφια εδώ και δώδεκα χρόνους πλέον ολιγότερον μας επήραν οι αυτοί Τούρκοι εις το Δουλτζίνο [12] και μας επούλησαν εις διάφορους Τούρκους...». Εκεί λοιπόν «...έτυχε να ιδώ μιαν ημέραν τον αυτόν Στέφο Δούκα να τον σέρνουν οι Τούρκοι εις το μετζίτη [13] τους....και αυτός μετά χαράς να πηγαίνει. Μας έλεγαν οι συνακολουθούντες Τούρκοι, βλέπετε πως ετούτος μετά χαράς γίνεται Τούρκος, δια τούτο γενείται και εσείς να γλύσετε από τα βάσανα της σκλαβιάς....εδακρύσαμεν και εκλαύσαμεν την καταφρόνια όπου έκαμε της πίστεώς μας....». Στη συνέχεια εξιστορεί «...ήυρα τρόπον και έφυγα και επήγα εις την πόλιν [14] και από την πόλιν έτυχε να με μεταπιάσουν σκλάβον και να με πουλίσουν εις τα μπαρμπαρέζικα καράβια τα οποία επήγεναν τότε εις την Μπαρμπαριά [15] και με επούλησεν εκείνος ο Μπαρμπαρέσος όπου με αγόρασεν εις άλλον Μπαρμπαρέσον εκεί εις την Μπαρμπαριά και εκεί στέκοντας σκλάβος ενέα χρόνους εξαγοράστηκα πέρσι και ήλθα εις την πατρίδα μου....».
    Ανάλογες πληροφορίες δίνει και ο Ιερώνυμος μολονότι είχε αιχμαλωτιστεί πιο πρόσφατα «...Είναι επτά χρόνοι όπου με έπιασαν σκλάβον εις την Ερίχουσαν οι Τούρκοι και με επήραν εις το Δουλτζίνο και με επούλησαν εις άλλον Τούρκον της αυτής χώρας...». Σχετικά με την αποστασία του Στέφου «...πριν παρά να γενή Τούρκος εφανέρωσε την κακήν του θέλησιν εις εμάς τους ετέρους σκλάβους όπου ευρισκόμασθεν εκεί και εγώ τον ενουθέτουνα και τον επαρακίνουνα ανταμώς με τους άλλους να ενθυμηθή το βάπτισμα και την ορθόδοξον πίστιν....όπου τα πάντα είδα ως γύτωνας όπου ήμουν και συχνάκις εμείς οι σκλάβοι εσυναναστρεφομάσθενε..». Τελικά «..μετά δε ταύτα εις τέσσερης χρόνους κατόπι αν δεν σφάλω εξαγοράσθηκα και ήλθα εις το χωρίον μου όπου είμαι εδώ και τρης χρόνους...».
    Εδώ ανακύπτουν και προβληματισμοί. Οι κερκυραίοι χωρικοί είχαν αγροληψίες στην Ερείκουσα ή εκτελούσαν κάποια αγγαρεία; Η Ερείκουσα φαίνεται πως ήταν ευάλωτη στις επιδρομές και μήπως έτσι εξηγείται η εισαγωγή αγροτικών χεριών από την Κέρκυρα; Παράλληλα διακρίνεται ασυμφωνία μεταξύ των δυο μαρτύρων στη χρονική στιγμή της αποστασίας. Ίσως αυτό οφείλεται σε σύγχυση και απώλεια αίσθησης χρόνου. Μπορεί να είναι ψευδείς κάποιες πληροφορίες, όπως συμβαίνει παρακάτω, για να εξυπηρετήσουν τον σκοπό της Αντωνούς.
    Τη δεύτερη ιστορία την εξιστορεί ο Στάθης Πετριτής, νόθος γιος του ποτέ μισέρ Βίτζου, το 1710. Πέρασαν «...χρόνοι δεκατέσσαρις έως του νυν όπου εχμαλοτεύθηκα από τους Αγαρινούς...όπου έμεινα χορισμένος από την νόμιμον μου γυνή ονόματι Χρυσή και από δυο μου παιδιά αρσενικά, όπου μετ' αυτήν μου εχάρισε ο εύσπλαγχνος Θεός, εναβάγισα, εδάρθηκα εκατάπεδευθικα με σκλυρά σήδερα εις τα ποδάρια και χαλκάδες εις τον λεμόν, τελοσπάντων με έριξαν οι άπιστοι εις την Μπαρμπαριά και με τα σήδερα έλαμνα το κουπί εις τα κάτεργα τα μπειλέρικα [16]....». Εντούτοις «...δεν έλειψα αν καλά και δεδεμένος εις τέτοιαν  σκληρώτατην αιχμαλοσίαν....να γράψω της γυνής μου με τρεις και τέσσαρες επιστολάς την μεγάλην μου κακοριζικιάν με τα πλεούμενα όπου ήχουν στράτα εισε τούτα τα μέρη....». Η πολυπόθητη απελευθέρωση κατέληξε σε μια έκπληξη «...με το μέσον της φυγής και ιξιώθηκα να ιδώ την γλυκυτάτην μου πατρίδα να αγγαλιάσω τα παιδιά μου και την γυνήν μου, ευρίσκω αυτήν με άλλον άνδρα πράγμα φρηκτόν εις του λόγου μου και βαρύ σκάνδαλον εις τον λαόν....». Η Χρυσή είχε προχωρήσει στον νέο δεσμό αφότου «...επρόσφερε αυτή εις ταις 7 του Μαρτίου των 1709 εμπρόστεν της εκκλησιαστικής της δικαιοσύνης πως εγώ τάχα να αποβίωσα από τούτον τον πικρόν κόσμον κρύβοντας της δικαιοσύνης την αλήθιαν και με τέτοιον δολερόν τρόπον ιξιώθη να απεράση εις δεύτερον συνικέσιον με τον Κυριάκη του ποτέ Δήμου ως φανερώνει το θέλημα όπου τους εδώθη από την ιεροκαγγελαρίαν [17] της όπου λέγουν αμφωτέρους εις γάμον δεύτερον.... ». Ο Στάθης αδικημένος αιτείται «...δια δικαιωσύνην να διωριστή η χώρησις της γυνής μου από τον δεύτερον άνδρα και να επιστραφή εις εμέ τον πρώτον και νόμιμον και εάν παρακούση να κανονισθή ως μοιχαλίδα καθώς κελεύουν οι θείοι και ιεροί νόμοι....».
    Κλείνοντας, αξίζει να αναφερθούν και δεδομένα της άλλης όψης του νομίσματος. Δηλαδή η παρουσία μουσουλμάνων σκλάβων στο νησί. Κάποιες μνημονεύσεις εντοπίζονται στο πρωτοπαπαδικό αρχείο. Ενδεικτικά επισημαίνεται ο μισέρ Μίχος Σαούλης από το Σαν Ρόκο που το 1698 ζήτησε άδεια από τις εκκλησιαστικές αρχές για τη βάφτιση τριών σκλάβων του, δυο Τούρκων και μιας Τούρκας [18]. Επίσης ο λόγιος ιερομόναχος Νικόδημος Καροφυλλάτος, κτήτορας της Αγίας Αικατερίνης στην πόλη, στα τέλη του 17ου αιώνα βάφτισε Μαρία την Τούρκα ονόματι Μπέϊκο που ήταν σκλάβα του μισερ Μπαζέγιου (Βασίλειου) Προσαλέντη [19]. Το μυστήριο τελέστηκε στην Υ.Θ. στο Κονδυλονήσι [20]. 

Πηγές - Σημειώσεις 
[1] Καρύδης Σπ.,  «Σκλάβοι στη βενετοκρατούμενη Κέρκυρα», Ίστωρ 7 (1994), σ. 93-108.
[2] Αθανάσαινας Γ., ~1537~ Η πολιορκία της Κέρκυρας από τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή και τα ταξίδια του Σαιν Μπανκάρ στις ελληνικές θάλασσες, Κέρκυρα, 2008. Στη σ.60 παρατίθενται στοιχεία για την αμυντική οργάνωση του νησιού.
[3] Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Έλλη, Κερκυραϊκά, Αθήνα, 1997, σ. 63. Άλλη πηγή  (Μαλτέζου Χρύσα, «Συγκρότηση του πληθυσμού στα Κύθηρα της Βενετικής περιόδου», Ζ΄ Πανιόνιο Συνέδριο, Λευκάδα, 26 – 30 Μαΐου 2002. Πρακτικά, τόμος Β΄, Αθήνα 2004, σ. 292, υποσ. 9.) αναφέρει ότι στα απομνημονεύματα του Μπαρμπαρόσσα, επικεφαλής του Οθωμανικού στόλου στον Γ΄ Βενετοτουρκικό πόλεμο (1537-1540), γίνεται λόγος για αιχμαλωσία 20.000 περίπου ανθρώπων στη διάρκεια των επιδρομών του σε 28 νησιά και 7 κάστρα του ελληνικού χώρου, άγνωστο όμως αν περιλαμβάνεται η Κέρκυρα σ' αυτά. Αν ναι, τότε ο αριθμός των Κερκυραίων αιχμάλωτων είναι σίγουρα κάτω από 22.000. Ο αριθμός των νεκρών είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, σαφώς όμως ήταν μεγάλος.
[4] Παγκράτης Γερ., Κοινωνία και Οικονομία στο Βενετικό κράτος της Θάλασσας (1498-1538), Αθήνα, 2013, σ. 154. Αναφέρονται συνολικά πληθυσμιακά στοιχεία και για μεταγενέστερες χρονιές ωστόσο πρόκειται κυρίως για εκτιμήσεις που μάλιστα παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις. Για παράδειγμα το 1553, μια πηγή αναφέρει 30.000 ψυχές στο νησί ενώ άλλη 22.000.
[5] Ροδολάκης Γ. Ε., Παπαρρήγα-Αρτεμιάδη Λυδία, «Οι πράξεις του νοτάριου Αγίου Ματθαίου Κέρκυρας Πέτρου Βαραγκά (1541-1545)», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου, τόμος 32, Αθήνα, 1996, σ. 207-339. Ενδεικτικά, καταγράφονται 4 επιστροφές σκλάβων στο Ζυγονό, αφανισμένο σήμερα χωριό ΝΑ του Άι Μαθιά, αλλά η ανεπάρκεια στοιχείων θεωρούμε πως δεν επιτρέπει τη στατιστική αποτίμηση των απελευθερώσεων ή γενικεύσεις.
[6] Κόλλας Χ., Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα, τόμοι Α΄ & Β΄, Κέρκυρα, 1994-1996. Στον Β΄ τόμο σ. 101-131 παρατίθενται αποσπάσματα νοταριακών πράξεων σχετικών με τις επιπτώσεις της πολιορκίας.
[7] Κόλλας Χ., Χώρος και πληθυσμός της Κέρκυρας του 17ου αιώνα, Κέρκυρα, 1988.
[8] Α.Ν.Κ., Μεγ. Πρωτοπαπάδες  Φ15, φ. 719r - 720v και φ. 973r-v. Στα μεταγραμμένα χωρία τηρήθηκε η πρωτότυπη ορθογραφία, έγινε χρήση μονοτονικού συστήματος και προστέθηκαν κεφαλαία γράμματα για να ορίσουν τα κύρια ονόματα.
[9] Δεν εντοπίστηκε η θέση του χωριού, πρέπει να βρισκόταν κοντά σε Αλειμματάδες.
[10] Προφανώς πνευματικά, έχοντας αλλαξοπιστήσει.
[11] Μάλλον δεν δηλώνει εθνοτική προέλευση αλλά θρησκευτική ταυτότητα.
[12] Η σημερινή πόλη Ulcinj του Μαυροβουνίου.
[13] Άγνωστης σημασίας, ίσως εκ του τουρκικού mescit = τζαμί.
[14] Πιθανότατα νοείται η Κωνσταντινούπολη.
[15] Μέση και δυτική παράκτια περιοχή της Βόρειας Αφρικής.
[16] Άγνωστης σημασίας.
[17] Πρωτοπαπαδική γραμματεία.
[18] Α.Ν.Κ., Μεγ. Πρωτοπαπάδες  Φ19, βιβλίο Πολυπίκοιλων, φ. 15r.
[19] Α.Ν.Κ., Μεγ. Πρωτοπαπάδες  Φ15, φ. 917r.
[20] Ναός που βρισκόταν στο Μπρουζάδο.


 Γιώργος Πουλής