Μέσων Χρόνων Λείψανα - Μέρος ι΄

Ποταμός, Τρίκλινο και Μάμαλοι

    Το τοπωνύμιο Ποταμός ανευρίσκεται ήδη από τον 14^ο αιώνα στις πηγές και πρέπει να είχε ήδη γεννηθεί οικισμός αφού τον 15^ο γίνονται ρητές αναφορές σ' αυτόν. Βεβαίως οφείλει την ονομασία του στον παρακείμενο ποταμό, μόνιμο σύντροφό του στον διάβα των αιώνων. Οι Μάμαλοι, που χρωστούν το όνομά τους στο επώνυμο Μάμαλος, ήταν χωριό ήδη συγκροτημένο στα μέσα του 15^ου αιώνα και απλωνόταν στην περιοχή του σημερινού λόφου του Κογεβίνα (υπήρχε και ομώνυμο χωριό στην περιοχή των Αλειμματάδων). Το Τρίκλινο, εκ των τριών κλινών ή από επώνυμο, το πρωτοσυναντάμε στα τέλη του 15^ου αιώνα οπότε είναι οπωσδήποτε παλαιότερο τοπωνύμιο. Δεν είναι σαφές αν ποτέ αποτελούσε συγκροτημένο οικισμό όμως σίγουρα τον 16^ο υπήρχε ανθρώπινη δραστηριοποίηση στον χώρο όπως δείχνουν τα τεκμήρια. Η ευρύτερη περιοχή σώζει ναούς των οποίων η παρουσία ανιχνεύεται στα μεσαιωνικά χρόνια. Όμως η πλειοψηφία τους έχει ανακαινιστεί και χάσει τα σχετικά γνωρίσματα.

    Στον Ποταμό υπάρχει ο Άγιος Αρσένιος γνωστός από το 1556, αν και η αφιέρωση στον συγκεκριμένο Άγιο αποτελεί ένδειξη ότι ίσως είναι παλαιότερος. Το χτίσμα δείχνει να μην έχει υποστεί ριζικές επεμβάσεις. Στον λόφο του Κογεβίνα βρίσκεται η Υ.Θ. των Μάμαλων, ναός υπαρκτός στις αρχές του 16^ου αιώνα και κατά πάσα πιθανότητα παλαιότερος αφού σχετίζεται μ' αυτό το χωριό.  Το σημερινό χτίσμα μάλλον ανήκει στον 17^ο αιώνα σύμφωνα με ενδείξεις αλλά δεν είναι γνωστό αν διατηρεί τμήμα παλιότερης οικοδομικής φάσης. Στην περιοχή του Τρίκλινου σώζονται σε ικανοποιητικό βαθμό τα χαλάσματα του Άγιου Νικολάου του Ριγανίτη. Οι πηγές ξεκινούν να μιλούν περί αυτού από τα μέσα του 16^ου αιώνα χωρίς να αποκλείεται να είναι αρχαιότερος ενώ και το χτίσμα δείχνει αρκετά παλιό.

Άγιος Βάρβαρος

    Ο κεντρικός και εντυπωσιακός ναός του Ποταμού με σήμα κατατεθέν το επιβλητικό του καμπαναριό. Είναι γέννημα των Μέσων Χρόνων αφού οι πηγές κάνουν μνεία σ' αυτόν ήδη από το 1470 και μάλιστα γινόταν εμποροπανήγυρη την ημέρα γιορτής του Αγίου, όπου το πόπολο πουλούσε την πραμάτεια του. Από εκεί και έπειτα πληθαίνουν οι αναφορές σ' αυτόν. Έχει συνδεθεί και με θαυματουργές παρεμβάσεις.

    Σήμερα στέκει αγέρωχος και ανακαινισμένος. Δεν δείχνει χαρακτηριστικά αρχαιότητας και η μορφή του κτιρίου ανάγεται στους τελευταίους αιώνες. Πάντως διατηρεί παλαιές τοιχογραφίες στο εσωτερικό του πράγμα που δείχνει ότι σώζει παλαιότερη οικοδομική φάση.

Άγιος Παντελεήμων

    Είναι γνωστό ότι ο Άγιος Παντελεήμων ή Άι Παντελές κατά τσου Ποταμίτες προϋφίστατο του 1446, χρονιά που απαντά πρώτη φορά στα τεκμήρια. Ο ναός ορθώνεται στην κορφή ενός λόφου, παρέα με κάμποσα κυπαρίσσια, στο χωριό. Εξωτερικά δεν προδίδει παλαιότητα καθότι είναι ανακαινισμένος.

Αφιερωματική επιγραφή

    Τούτο το ιδιαίτερο κειμήλιο του παρελθόντος βρίσκεται εντοιχισμένο σε μαντρότοιχο και πρόκειται για ένα λίθινο τεμάχιο που κάποτε κοσμούσε προγενέστερη γέφυρα που διέσχιζε το ποτάμι του Ποταμού, περίπου στο ύψος του Άι Γιάννη στον Πόντε. Πάνω του έχει χαραχτεί αφιερωματική επιγραφή η οποία μας πληροφορεί ότι η γέφυρα κατασκευάστηκε από τον Εμμανουήλ Ραδοσλάβο προς αντικατάσταση παλαιότερης, ξύλινης και σαθρής, κατά το 1464.

    Η αφιερωματική επιγραφή φαίνεται εδώ:

http://tab.ionio.gr/culture/activities/projects/epigraphs/viewer.php?id=045

Υ.Θ. Φανερωμένη

    Ολοκληρωτικά πνιγμένη στους κισσούς, εντελώς ξεχασμένη και με έντονα σημάδια φθοράς η Υ.Θ. Φανερωμένη κρύβεται σε μια γειτονιά του Τρίκλινου. Έχει έντονο ιστορικό ενδιαφέρον και κατά τον 16^ο αιώνα ανήκε στην αρχοντική οικογένεια Δαρμέρ και τον 18^ο αποτελούσε μετόχι των Αγίων Ιάσωνα και Σωσίπατρου. Αν και οι πηγές ξεκινούν να μιλούν γι' αυτήν στις αρχές του 16^ου αιώνα, κατά πάσα πιθανότητα ο ναός (ή μέρος του) είναι αρκετά παλαιότερος. Αυτό διότι η τοιχοποιία του ιερού φέρει ένα πλίνθινο διάκοσμο          που σχηματίζει τεθλασμένη γραμμή, χαρακτηριστικό που συνήθως εμφανίζεται σε βυζαντινούς ναούς. Ωστόσο απαιτείται εξέταση από ειδικούς για την επιβεβαίωση ή όχι του ισχυρισμού.

Άγιος Βλάσιος

    Πρώτη μνεία για τον ναό έχουμε το 1497 άρα προϋπήρχε αυτής της χρονιάς. Βρίσκεται στην κορφή ενός λόφου στο Τρίκλινο και μάλιστα έχει ονοματίσει και γειτονική περιοχή. Είναι ανακαινισμένος και φαίνεται ότι έχει δεχτεί και προσθήκες επομένως η όψη του δεν δείχνει παλαιότητα. Όμως η αρκετά μικρή κόγχη του ιερού του, ίσως μαρτυρά απομεινάρι παλαιότερης οικοδομικής φάσης.

Βαρυπατάδες και Καλαφατιώνες

    Οι Βαρυπατάδες είναι οικισμός αρχαιότερος του 1362 οπότε και πρωτοεντοπίζεται στα τεκμήρια, παράλληλα με τους γειτονικούς Καλαφατιώνες και αμφότεροι ανήκαν στη δεκαρχία Εξωκαστρηνών και Μέσης. Τις ονομασίες τους τις χρωστούν πιθανότατα στα επώνυμα, Βαρυπράτης ή Βαρυπάτης και Καλαφάτης (σχετιζόμενο με το επάγγελμα μάλλον) που απαντούσαν στα χωριά αυτά μέχρι τον 16ο αιώνα. Στους Βαρυπατάδες μάλιστα υπήρχαν και οικογένειες που ανήκαν στην προνομιούχα ομάδα των Εξωκαστρηνών. Οι πηγές δεν δίνουν στοιχεία για ναούς που πιθανόν λειτουργούσαν εκεί στα μέσα του 14^ου αιώνα. Ούτε τα σημερινά οικοδομήματα βοηθούν καθότι δείχνουν αρκετά νεότερα και ανακαινισμένα. Πιθανόν πάντως να είναι κάποιοι από τους ήδη υπαρκτούς στις αρχές του 16^ου αιώνα ή παλαιότερα. Για παράδειγμα ο Άγιος Ανδρέας, περιοχής Βαρυπατάδων ήδη γνωστός το 1502. Ο Άγιος Γεώργιος στους Κατζατζάρους, υπαρκτός το 1514. Καθώς και ο Προφήτης Ηλίας και η Υ.Θ. Ελεούσα Καλαφατιώνων.

Αγία Παρασκευή

    Ορθώνεται στην άκρη του χωριού των Βαρυπατάδων, σε υπερυψωμένη θέση, εντυπωσιακός και ευπρεπής. Πρόκειται για παλαιότατο ναό που απαντά στις πηγές ως υφιστάμενος το 1479. Από τότε όμως έχει αλλάξει ριζικά μορφή, καθότι έχει δεχτεί οικοδομικές διαμορφώσεις ή ανακατασκευή σε πιο πρόσφατο παρελθόν ενώ είναι γνωστό ότι και το 1710 ανακαινίστηκε «εκ βόθρου».

 Άγιος Στέφανος

    Βρίσκεται στην πλατεία των Βαρυπατάδων. Ομοίως με την Αγία Παρασκευή, της οποία αποτελούσε μετόχι, βρίσκεται στις πηγές από το 1479. Δεν διαθέτει μεσαιωνικά γνωρίσματα καθότι έχει αναδιαμορφωθεί σε πολύ μεταγενέστερη εποχή.

Βιρός, Καστανιά και Πέραμα

    Το χωριό του Βυρού, ονομασία άγνωστης σημασίας - λέγεται από τον θάμνο βιρό, έχει μια παρουσία στα τεκμήρια που αρχίζει από τα τέλη του 15^ου αιώνα επομένως σχηματίστηκε σε προγενέστερη εποχή. Γνωρίζουμε πως κατά το 1506 ήδη λειτουργούσε ο Ταξιάρχης. Ζει ως τις μέρες μας, άσχημα λαβωμένος όμως απ' τον χρόνο και την εγκατάλειψη. Η ηλικία του χτίσματος είναι άγνωστη.

    Η Καστανιά, ως τοπωνύμιο μας είναι γνωστή τουλάχιστον από το 1432 που οφείλεται προφανώς στις καστανιές, οι οποίες ακόμη φύονται στην περιοχή. Συγκροτημένο οικισμό όμως δεν αποτέλεσε παρά στις τελευταίες εποχές.

    Στην περιοχή του Περάματος, ονομασία ήδη σε χρήση τον 15^ο αιώνα, βρίσκεται ένας κρυμμένος ιδιωτικός ναΐσκος, η Υ.Θ. των Εισοδίων που δεν μπορεί να ταυτιστεί με ασφάλεια με κάποιον αναφερόμενο στις πηγές ωστόσο φέρει αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι ίσως πρόκειται για παλαιότατο ναό.

Άγιος Νικόλαος Βυρού

    Αναφορές για τον Άγιο Νικόλαο του Βυρού έχουμε από το 1497 και δεν αποκλείεται να είναι ακόμη πιο παλιός. Στις μέρες μας έχουν μείνει μόνο κάποια χαλάσματά του, άγνωστης ηλικίας, λίγο έξω από το χωριό. Τα ερείπια δείχνουν πως ήταν μεγάλος ναός αλλά δεν μοιάζει μεσαιωνικός. Η λατρεία του Αγίου Νικολάου μεταφέρθηκε κάποια στιγμή στο παρελθόν στον νεότερο ναό που χτίστηκε μέσα στο χωριό.

Υ.Θ. Χρυσοστέφανη

    Η Υ.Θ. Χρυσοστέφανη βρίσκεται στην Καστανιά σ' ένα λόφο. Αν και ανακαινισμένη κάποια στοιχεία προδίδουν παλαιότητα, πράγμα που δείχνει ότι δεν έχει ανοικοδομηθεί στο πρόσφατο παρελθόν. Δεν έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αλλά η μικρή κόγχη και ασυμμετρίες στο οικοδόμημα δείχνουν ότι φέρει βάρος αιώνων πάνω της. Επομένως ίσως θα έπρεπε να εξεταστεί από ειδικούς. Ανερμήνευτο είναι και ένα λίθινο ανάγλυφο, πιθανόν μεσαιωνικό, που βρίσκεται εντοιχισμένο σ' αυτήν. Στις πηγές παρουσιάζεται ως υφιστάμενη το 1432. Παλιότερα έφερε το προσωνύμιο Καστανέα και ανήκε στο Ιερό Τάγμα των 32 πρωτοπαπάδων της πόλης των Κορφών.

Σιναράδες Κουραμάδες και Καστελλάνοι

    Τα γειτονικά χωριά Καστελλάνοι και Κουραμάδες πρωτοσυναντώνται στις πηγές σε νοταριακή πράξη του 1420, επιβεβαιώνοντας τη μακρά τους πορεία στον χρόνο. Οι ονομασίες τους θα μπορούσαν να αποδοθούν στο επώνυμο Κουραμάς, αν και πρόκειται για αδύναμη υπόθεση, για τους μεν Κουραμάδες ενώ για τους δε Καστελλάνους είτε στο επώνυμο Καστελλάνος, είτε στο αξίωμα καστελλάνος. Αδιαμφισβήτητα λοιπόν κάποιοι από τους ναούς των χωριών ανάγονται στους μέσους χρόνους, λατρευτικά όμως, διότι κτιριακά είναι αρκετά νεότεροι, έχοντας υποστεί ανακαίνιση ή ανοικοδόμηση. Απ' τον Άγιο Γεώργιο στους Καστελλάνους δυστυχώς δεν έχουν μείνει παρά λίγα χαλάσματα καλυμμένα με βλάστηση και τα οποία δεν δίνουν εικόνα γι' αυτόν. Υπήρχε το 1514 και αναφερόταν ως παλαιός, επομένως θα πρέπει να είχε ήδη τότε κάποια χρόνια ηλικίας. Στους Κουραμάδες η παράδοση θέλει ο ναός της Αγίας Παρασκευής να είναι η παλαιότερη εκκλησία του χωριού. Ακόμη, σχετικά με τον Παντοκράτορα, κτίσμα είναι του 17^ου αιώνα, ανασκαφές στον περίγυρο αποκάλυψαν πρωτοχριστιανικούς τάφους που φανερώνουν την παλαιότητα της χρήσης του χώρου. Κατά την παράδοση και ο Άγιος Παντελεήμων και ο Άι Γιάννης ο Καλυβίτης είναι ναοί που ανάγονται σε προγενέστερες του 16^ου αιώνα εποχές.

    Όχι πολύ μακρύτερα, χωρικά και χρονικά, αφού αποτελούσαν συγκροτημένο οικισμό το 1479, απλώνονται οι Σιναράδες. Η ονομασία τους δεν είναι ξεκάθαρο από πηγάζει, ίσως από το επώνυμο Σίνης ή Σιναράς, που ωστόσο δεν έχει εντοπιστεί στις πηγές. Αξίζει να τονιστεί ότι και εδώ υπήρχαν εγκατεστημένες οικογένειες Εξωκαστρηνών. Το χωριό έχει αρκετούς ναούς και λογικά κάποιοι απ' αυτούς ήταν υφιστάμενοι πριν τον 16^ο αιώνα. Αλλά οι φειδωλές πηγές δεν δίνουν τη δυνατότητα σχηματισμού υποθέσεων για το ποιοι θα μπορούσαν να είναι αυτοί, ενώ και τα χτίσματα, όχι πολύ παλαιά, δεν βοηθούν.

Υπαπαντή 

    Η φημισμένη εκκλησία της Υπαπαντής στους Καστελλάνους με το ξακουστό της πανηγύρι, μετρά κάμποσους αιώνες ζωής. Στα τεκμήρια πρωτοαπαντάνται το 1420 αλλά ίσως είναι αρχαιότερη. Το 1497 ήδη ανήκε σε αδελφότητα με μέλη από τα χωριά Βιρός, Γαστούρι, Κυνοπιάστες, Κουραμάδες, Καλαφατιώνες και Καστελλάνοι, αλλά στους επόμενους αιώνες αυτή περιορίστηκε σε οικογένειες από τους Καστελλάνους. Ο ναός είναι επίσης συνδεδεμένος με μια παράδοση η οποία διηγείται ότι μια άτεκνη γυναίκα βρήκε στο κτήμα της τη θαυματουργή εικόνα και την πήρε για να την τοποθετήσει σε εικονοστάσι. Όμως η εικόνα με θαυματουργό τρόπο επέστρεφε στο σημείο όπου αρχικά είχε βρεθεί και έτσι η γυναίκα, αποφάσισε να κτίσει εκεί έναν ναό.

    Το σημερινό κτίριο βεβαίως είναι αρκετά πιο πρόσφατο, αλλά δεν αποκλείεται να περιλαμβάνει τμήματα παλαιότερων οικοδομικών φάσεων, αφού κάτι τέτοιο δεν ήταν σπάνιο κατά την ανακατασκευή/ανακαίνιση ναών στο παρελθόν. Μάλιστα στον προαύλιο χώρο υπάρχουν κάποια αρχιτεκτονικά μέλη που ανήκουν μάλλον σε παλαιότερη φάση του ναού.

Υ.Θ. Οδηγήτρια

    Η Υ.Θ. Οδηγήτρια, ήδη υπήρχε το 1498, αλλά σήμερα έχει ανακατασκευαστεί εκ βάθρων, καθότι είχε ερειπωθεί πλήρως και δεν σώζει στοιχεία παλαιότητας.

Πηγές

· Ανδηγαυική Κέρκυρα (13ος-14ος αι.) - Σ. Ασωνίτης

· Η Κέρκυρα και τα ηπειρωτικά παράλια στα τέλη του Μεσαίωνα - Σ. Ασωνίτης

· Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα – Χ. Κόλλας

· Κέρκυρα απ' όπου βυθά ως όπου χαράζει - Γ. Δημουλάς

· Ορθόδοξοι Ναοί της Κέρκυρας τον 15ο αιώνα - Σ. Χ. Καρύδης

· Ο αστικός χώρος και τα Ιερά. Η περίπτωση της Κέρκυρας τον 16ο αιώνα - Σ. Χρ. Καρύδης

· http://www.kouramades.gr/