Μέσων Χρόνων Λείψανα - Μέρος β΄

Εις το Εμπορείο των Κορφών

    Το μπόργκο, ή Εμπορείο, αναφέρεται σ' ολόκληρο τον προάστιο χώρο της πόλης των Κορφών. Μνείες για την ύπαρξη μπόργκου  έξω από τα τείχη της μεσαιωνικής πόλης έχουμε από τις αρχές του 14^ο αιώνα. Αλλά και στα βυζαντινά χρόνια τα πέριξ δεν ήταν έρημα. Ο ναός των Αγίων Ιάσωνος και Σωσίπατρου, η Υ.Θ. Παλαιοπολίτισσα, οι Άγιοι Θεόδωροι, η Υ.Θ. Νερατζίχα, κάποια οικοδομικά λείψανα στο Φιγαρέτο, δείχνουν ανθρώπινη δραστηριοποίηση σε όλη την περιοχή, έστω και αραιή. Τέλη 14^ου αιώνα ήδη λειτουργούν οι αλυκές των Γαστράδων και ανεγείρεται η Αννουντσιάτα έξω από το τότε μπόργκο, σε χώρο δασώδη, αλλά όχι έρημο, αφού αρχές 15^ου αιώνα αναφέρονται εκεί χωράφια και οικίες. Λίγο μετά τα μέσα του 15^ου αιώνα ο χώρος των Γαστράδων, σφύζει από ζωή με την παρουσία αρκετών ναών, σε κάποιους μάλιστα απ' αυτούς θα διαμείνει και ο ιστορικός της άλωσης του 1453 Γεώργιος Φραντζής, αλλά και αρκετών οικιών, των οποίων οι κάτοικοι επιδίδονται σε πληθώρα δραστηριοτήτων. Αντίστοιχη ανάπτυξη παρουσιάζει και ο χώρος της σημερινής Σπιανάδας, το Ιουδαϊκό Όρος και γειτονικές τους περιοχές.

   Ο ταπεινός ναΐσκος του Ταξιάρχη, επισκιασμένος από την Υ.Θ. Τριμάρτυρο, δεν φαίνεται μεσαιωνικός αλλά ποτέ δεν ξέρεις τι μπορεί να κρύβει. Κατά τον καθηγητή κ. Καρύδη απαντά στις πηγές του 16^ου αιώνα με τον προσδιορισμό στα Αλατόσπιτα, ή στα Μεγάλα Λιθάρια ή στο Κεφαλληνοχώρι και πιθανόν ταυτίζεται με τον Ταξιάρχη της ποτέ Καβασιλίνας πριν το 1497. Η τοποθεσία Κεφαλληνοχώρι θα μπορούσε να τον συνδέει με τον μνημονευόμενο κατά το 1429 «Sancti Michaelis de Κεφαλήνω» στους Γαστράδες, αλλά λείπουν περαιτέρω στοιχεία που θα μπορούσαν να στερεώσουν αυτή την ταύτιση. Τον 17^ο αιώνα ανήκε στο δημόσιο και προς το τέλος του αιώνα παραχωρήθηκε σε Κρητικούς πρόσφυγες για την οικοδόμηση του ναού της Υ.Θ. Τριμάρτυρος, της οποίας εν τέλει κατέστη μετόχι.

    Ο Άγιος Αθανάσιος στον Ανεμόμυλο, αποκαταστημένος και συντηρημένος από το 1999, ήταν ήδη υπαρκτός το 1498 και δεν αποκλείεται να είναι παλαιότερος. Η τωρινή του μορφή προήλθε μετά από προσθήκες και επέκταση κατ' ύψος στον 18^ο αιώνα, αλλά διαθέτει και προγενέστερη οικοδομική φάση καθώς τοιχογραφίες του 17^ου αιώνα στο εσωτερικό του. Ομοίως με τη Νερατζίχα, έχει θεμελιωθεί πάνω σε τμήμα οχυρωματικού πύργου, ο οποίος φρουρούσε την είσοδο του βόρειου λιμανιού της αρχαίας πόλης, το λεγόμενο λιμάνι του Αλκίνοου. 

    Κοντά στα πρώην θερινά ανάχτορα του τέως βασιγιά Ντε Γκρέτσια βρίσκεται η γυναικεία μονή τσ' Αγίας Ευφημίας. Κατά τον Σ. Παπαγεωργίου ο ναός χτίστηκε πριν το 1478. Κατά τον καθηγητή κ. Καρύδη πρωτοαπαντάται στις πηγές το 1511, ανήκων στην οικογένεια Μουσούλη. Τέλη 16^ου αιώνα και έπειτα διαπιστώνεται η λειτουργία κοινόβιου και η κτήση σημαντικής περιουσίας στα πέριξ και σε χωριά. Σ' αυτήν συμπεριλαμβανόταν και ένα μεγάλο κομμάτι, μαζί με το αφανισθέντα ναό του Αγίου Παντελεήμονος, εντός του Μοn Repos. Η λαϊκή παράδοση υποστηρίζει ότι στο σημείο που είναι το καθολικό της μονής προϋπήρχε παλαιός ναός, ομώνυμος, στα χαλάσματα του οποίου βρέθηκε η εικόνα της Αγίας. Το χτίσμα μάλλον ανήκει στους τελευταίους αιώνες της Ενετοκρατίας. Σήμερα ακόμη διαμένουν εκεί καλόγριες.

     Μεταξύ της περιοχής της Ανάληψης και του Κανονίου, εντός ιδιόκτητου χώρου, βρίσκεται ο ναός του Προφήτη Ηλία. Μαρτυρίες λένε ότι η αρχική του θέση ήταν λίγο νοτιότερη από τη σημερινή, επομένως σαν κτίριο δεν είναι πολύ παλιός. Απαντά στις πηγές πρώτη φορά το 1514 και πιθανολογείται ότι πρόκειται για τον ναό που αναφέρει ο Γεώργιος Φραντζής στο χρονικό του, όπου ο ίδιος περί το 1461 βρήκε «..μετὰ καιρὸν κάθισμα τὸ εἰς ὄνομα τοῦ ἁγίου Ἠλίου πλησίον τοῦ κάστρου...». Κατά προφορική παράδοση εδώ ετάφη ο Γ. Φραντζής.

Αγίοι Ιάσων και Σωσίπατρος

   Τούτος ο γερο-ναός ορθώνεται πεισματικά όρθιος, σε καλή κατάσταση, έχοντας επιβιώσει σχεδόν αλώβητος από την πληθώρα καταστροφών που έπληξαν τσου Κορφούς στα χίγια χρόνια που έχουν περάσει από την ανέγερσή του. Είναι ένα από τα σημαντικότερα μεσοβυζαντινά μνημεία των Ιονίων Νήσων, σίγουρα το σημαντικότερο της Κέρκυρας και ο ένας εκ των δυο εκπροσώπων ναού τυπικού βυζαντινού ρυθμού στο νησί (ο άλλος είναι Παντοκράτορας στο Ποντικονήσι). 
    Σύμφωνα με τον καθηγητή κ. Βοκοτόπουλο, τα μορφολογικά στοιχεία οδηγούν στην υπόθεση πως ο ναός χτίστηκε στις αρχές του 11^ου αιώνα. Πιθανόν από μαστόρια που ήρθαν από την Αττική ή την Βοιωτία. Εικάζεται ότι αρχικά ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Ανδρέα. Αποτέλεσε και καθολικό μονής στα μεταβυζαντινά χρόνια ενώ ετιμάτο και στο όνομα της Αγίας Νίκης μετά την κατεδάφιση του ομώνυμου ναού που βρισκόταν σε άλλη τοποθεσία. Επίσης πιστεύεται ότι φιλοξενεί και τα λείψανα των ομώνυμων με τον ναό Αγίων αλλά και της Αικατερίνης, της γυναίκας του τελευταίου δεσπότη του Μυστρά, Θωμά Παλαιολόγου. Το τελευταίο μνημονεύεται στο χρονικό του Γ. Φραντζή, ο οποίος είχε καταφύγει στην Κέρκυρα με τον Δεσπότη του Μυστρά και τη συνοδεία του το 1460: «Ἡ δὲ εἰς τοὺς Κορφοὺς βασίλισσα καὶ μήτηρ αὐτῆς, κακῶς διαβιβάζουσα, ἐλεηθεῖσα ὑπὸ θεοῦ τῷ αὐτῷ ἔτει ο-ῷ Αὐγούστῳ κϚ-ῃ ἀπέθανε καὶ ἐτάφη ἐν τῇ τῶν ἁγίων ἀποστόλων μονῇ Ἰάσωνος καὶ Σωσιπάτρου». Μέχρι τώρα όμως δεν έχει αποδειχθεί η ύπαρξη του τάφου της.

    Τυπολογικά ανήκει στην κατηγορία των δικιονίων σταυροειδών εγγεγραμμένων σε οκτάπλευρο τρούλο και παρουσιάζει κάποιες ιδιομορφίες. Περιλαμβάνει νάρθηκα και έχει τρεις αψίδες. Εξαιρετικά περίτεχνος, ο ναός στο κατώτερο μέρος του είναι χτισμένος με λίθους τους οποίους δώρισαν τα αρχαία κτίρια της περιοχής. Στο ανώτερο μέρος είναι οικοδομημένος κατά το πλινθοπερίβλητο σύστημα δόμησης. Ο πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος περιλαμβάνει κουφικά γράμματα και πλίνθινες οδοντωτές ταινίες, οι οποίες περιβάλλουν τα τόξα των θυρών και των παραθύρων. Το ανώτερο τμήμα του τρούλου και ο νότιος τοίχος είναι μεταγενέστερες μετασκευές. Στο εσωτερικό του υπάρχουν δυο εντυπωσικές μαρμάρινες κολώνες προφανώς παρμένες από αρχαίο κτίσμα καθώς και αρκετές τοιχογραφίες. Οι τελευταίες ανάγονται σε διάφορες χρονολογικές περιόδους από μέσα του 11^ου μέχρι αρχές του 14^ου και μεταξύ αυτών υπάρχει μια που απεικονίζει τον Άγιο Αρσένιο, μητροπολίτη Κερκύρας. Επίσης, κατά την διάρκεια ανασκαφών αποκαλύφθηκε ότι το εσωτερικό του ναού αποτελούσε χώρο ταφής. Ενδιαφέρουσες είναι και οι δύο σκαλισμένες επιγραφές, πλαισιωμένες από πλίνθινο οδοντωτό πλαίσιο, στην πρόσοψη του κτιρίου. Η δεξιά μας λέει πως ο ναός ανοικοδομήθηκε από τον ιερέα Στέφανο στη θέση ενός προγενέστερου και μικρότερου ναού. Η άλλη μας λέει ότι κατασκευάστηκε επί προέδρου Θεοφάνους.

 Άγιοι Θεόδωροι

    Άλλο ένα σημαντικότατο μνημείο που βρίσκεται στην περιοχή της Στρατιάς, δίπλα στα ερείπια του ναού τση Αρτέμιδος, από τον οποίο μάλιστα, σύμφωνα με ειδικούς, ελήφθη οικοδομικό υλικό για την κατασκευή του ναού και του λοιπού συγκροτήματος. 
   Το καθολικό αυτής της μονής αποτελεί τμήμα παλαιοχριστιανικής βασιλικής, χρονολογημένης στον 5^ο αιώνα. Η παλαιότερη όμως αναφορά έρχεται από το 1405 και μιλά για γη στους «Sancti Theodori» της «Paleopoli». Η μονή συστάθηκε το 1589 και έκτοτε απαντά συχνά στα τεκμήρια και όπως φαίνεται διέθετε σημαντική περιουσία ενώ μετόχι της αποτελούσε ο Άγιος Δημήτριος στα Μωραΐτικα κατά το 1635. Στην περίοδο των Ρεπουμπλικάνων Φραντσέζων μέρος του μοναστηριού χρησιμοποιήθηκε για στέγαση φρουράς και κάποια κελιά για φυλακές, όπου μέχρι πρόσφατα ήταν εμφανή σχέδια και επιγραφές από κρατούμενους. Στον Β΄Π.Π. υπέστη αρκετές ζημιές από τις εχθροπραξίες, σήμερα όμως διατηρείται σε καλή κατάσταση.

     Το μοναστηριακό συγκρότημα περιλαμβάνει αυλή, της οποίας οι τρεις πλευρές πλαισιώνονται από διόρωφο χτίσμα με τοξοστοιχία, ενώ η τέταρτη κλείνεται από το καθολικό. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του συγκροτήματος αποτελεί η ύπαρξη δύο πύργων. Ο παλαιοχριστιανικός ναός ήταν στην αρχική του μορφή μια τρίκλιτη βασιλική η οποία περιορίστηκε στα μεταβυζαντινά στο μεσαίο και νότιο κλίτος. Χαρακτηριστικό της παλαιοχριστιανικής φάσης είναι η ακέραια σωζόμενη ημικυκλική αψίδα του ιερού που περιλαμβάνει τρίλοβο τοξωτό παράθυρο. Λόγω αφαίρεσης του επιχρίσματος, οι οικοδομικές φάσεις του κτιρίου στην τοιχοποιία του ναού, είναι ιδιαίτερα εμφανείς. Επίσης, στο υπέρθυρο της εισόδου μια επιγραφή σε λατινική και ελληνική γλώσσα μας πληροφορεί ότι το 1816 ο ναός και τα παρακείμενα κελιά επεστράφησαν στις καλόγριες από τον Εγγλέζο αρμοστή Θωμά τον Μαιτλάνδιο. 

Υ. Θ. Πάλαιοπόλεως ή Παλαιοχριστιανική Βασιλική Παλαιόπολης

   Οι συστάσεις είναι περιττές για τον στοιχειωμένο, ερειπωμένο ναό τση Παλαιόπολης, που βαφτίστηκε έτσι από την αρχαία πόλη τση Κόρκυρας που βρισκόταν στη γύρω περιοχή. 

   Πρέπει να χτίστηκε στο πρώτο μισό του 5^ου μ.Χ. αιώνα στη θέση παλαιότερου ρωμαϊκού δημόσιου κτιρίου. Κατά τη γέννησή του ήταν μια ξυλόστεγη πεντάκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική, πιθανόν από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα, πλούσια και περίτεχνα διακοσμημένη με μωσαϊκά και αγάλματα. Δομικά και διακοσμητικά στοιχεία για τον ναό προσέφεραν απλόχερα τα οικοδομήματα της αρχαίας πόλης.

   Η πρώτη αρχειακή μαρτυρία του ναού γίνεται σε πράξη του 1359, ως «Sancte Marie Paleopolitisse» και αφορά την πάκτωση χτημάτων της. Το 1577 ενώθηκε με τη μονή της Υ.Θ. Αναφωνήτριας, που βρισκόταν στην περιοχή του Αβράμη και κατεδαφίστηκε, οπότε άρχισε να λειτουργεί στον χώρο ανδρικό μοναστήρι. Κατά τη μακρόχρονη πορεία του ο ναός δεν έμεινε και πολύ σε ησυχία. Τον 6^ο αιώνα ταλαιπωρείται από τις επιδρομές των Γότθων. Τον 11^ο πιθανόν από τους Σαρακηνούς και τους Νορμανδούς. Το 1537 από τους Τούρκους. Μετά από κάποια από τις καταστροφές που υπέστη ανακατασκευάστηκε σε μικρότερη κλίμακα διατηρώντας μόνο το μεσαίο κλίτος του ενώ η τελευταία αποκατάσταση έγινε το 1680. Ακόμα και περιορισμένος πρέπει να ήταν αρκετά εντυπωσιακός, όπως δείχνουν φωτογραφίες του 19^ου αιώνα. Η τελική καταστροφή επήλθε κατά τον Β΄ Π. Π. από βομβαρδισμούς.

     Τα σωζόμενα τμήματα του ναού μαρτυρούν διαδοχικές οικοδομικές φάσεις διαφόρων ιστορικών περιόδων. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα κολλάζ πολλών αιώνων κάτι που καθιστά το μνημείο εξαιρετικά σημαντικό. Στη δυτική πλευρά ανοίγεται η είσοδός του η οποία αποτελείται από μαρμάρινα στοιχεία παρμένα από την αρχαία πόλη. Στο υπέρθυρο της υπάρχει επιγραφή η οποία αναφέρει ότι ο ναός κτίστηκε από τον Ιοβιανό, επίσκοπο Κέρκυρας. Το εσωτερικό του ναού χρησιμοποιούτανε και ως χώρος ταφής. Διάφορα αρχιτεκτονικά στοιχεία καθώς και τα ψηφιδωτά έχουν αφαιρεθεί από τον ναό. Πλέον εκτίθενται στο μουσείο Βυζαντινής συλλογής που βρίσκεται στο Παλαιό Φρούριο. 
    Η λαϊκή παράδοση θέλει ο ναός να έχει οικοδομηθεί πάνω στον τάφο της Αγίας Κερκύρας, η οποία κατά τον 1^ο αιώνα μ.Χ. δολοφονήθηκε από τον πατέρα της, Ρωμαίο ηγεμόνα Κερκιλίνο, επειδή ασπάστηκε την χριστιανική θρησκεία. Σύμφωνα με θρύλο, στο υπέδαφος υπάρχουν κατακόμβες ή σπήλαιο, όπου βρίσκονται ο τάφος της Αγίας Κερκύρας και θησαυρός. Μάλιστα λέγεται ότι ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στο όνομά της. Όμως το τελευταίο δεν επιβεβαιώνεται από τις πηγές. Ούτε γενικά η ύπαρξη ναού στο νησί, αφιερωμένου στην Αγία Κερκύρα κατά το παρελθόν. Επομένως μάλλον πρόκειται για νεωτερισμό.

Υ.Θ. Νερατζίχα

     Το λείψανο τούτο βρίσκεται πίσω από το Δημοτικό νεκροταφείο επί του δρόμου προς την Στρατιά. Πιθανόν πρόκειται για έργο του 11^ου ή 12^ου αιώνα, κρίνοντας από την μορφολογία. Ήταν μονόκλιτη βασιλική μικρών διαστάσεων με τρίπλευρη αψίδα ιερού και πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Αυτό μαρτυράται από το σωζόμενο τμήμα του, μέρος του βορείου τοίχου, μια λίθινη κατασκευή με παρουσία πλίνθων στους αρμούς καθώς και πλίνθινου τοξωτού πλαίσιου με οδοντωτή ταινία, κατά την συνήθη βυζαντινή τεχνοτροπία. Μετά τον 15^ο αιώνα ο ναός αναδιαμορφώθηκε με την προσθήκη νάρθηκα στην νότια πλευρά του. Η πρώτη γραπτή αναφορά σ' αυτόν γίνεται σε έγγραφο του 1539. Ήταν κτητορικός της οικογένειας Πετρετή τον 18^ο και 19^ο αιώνα και ήδη το 1820 αναφέρεται ως χαλασμένος. Περιερχόμενος σε εγκατάλειψη κατά τη διάρκεια εκείνου του αιώνα κατέρρευσαν το καμπαναριό, ο δυτικός και νότιος τοίχος καθώς και η αψίδα του ιερού, γεγονότα που έδωσαν στον ναό την παρούσα εικόνα. 
     Εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο ναός είναι θεμελιωμένος πάνω σε έναν οχυρωματικό πύργο, τμήμα των τειχών της αρχαίας πόλης της Κέρκυρας, που ανάγεται στον 5ο αιώνα π.Χ. και του οποίου οι καλοδουλεμένοι λίθοι σώζονται σε αρκετά μεγάλο ύψος. 

Τοίχος στο Φιγαρέτο

   Στην περιοχή του Φιγαρέτου και κοντά στη λιμνοθάλασσα ορθώνεται ο ναός της Αγίας Παρασκευής και δίπλα του ένας τοίχος, που φέρει σποραδικά πλίνθους στη δομή, μαζί με κάποια άλλα χαλάσματα. Το σύνολο αυτό κηρύχτηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο το 1999. Σύμφωνα με τη σχετική περιγραφή ο τοίχος ανήκει στα βυζαντινά χρόνια και αν ισχύει αυτό, ίσως πρόκειται για το μοναδικό μη θρησκευτικό βυζαντινό μνημείο στην πόλη και τα μπόργκα των Κορφώνε. 

Παντοκράτωρ

     Το Παντοκρατορέλλι (ή μίνι Παντοκράτορας) είναι η γνωστή λευκή εκκλησιά που βρίσκεται στο πολυτραγουδισμένο Ποντικονήσι. Είναι ο δεύτερος εκπρόσωπος ναού τυπικού βυζαντινού ρυθμού στην Κέρκυρα. Ανήκει στον τύπο του τρίκογχου σταυροειδούς εγγεγραμμένου σε οκτάπλευρο τρούλο, με τρεις αψίδες στο ιερό εκ των οποίων η κεντρική είναι τρίπλευρη. 

    Ελλείψει στοιχείων το ακριβές έτος ανέγερσης είναι άγνωστο. Σε παλιά επιγραφή στο εσωτερικό αναγράφεται ως έτος κτίσης το 1535. Όμως η μορφολογία του ναού, καθαρά βυζαντινή, δείχνει ότι πιθανόν χτίστηκε τον 11^ο ή 12^ο αιώνα και υπέστη μεταγενέστερες μετασκευές. Σ' αυτό συνηγορούν και τα εντοιχισμένα μεσοβυζαντινά γλυπτά. Άλλα μορφολογικά στοιχεία που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη χρονολόγηση έχουν καλυφθεί από επιχρίσματα. Παλαιότερα λειτουργούσε και ως μονή. Δίπλα του σώζεται και ένα κελί. Επίσης, εξωτερικά διαθέτει και αναμνηστικές πλάκες που μνημονεύουν τις επισκέψεις διαφόρων πολιτικών celebrities του 19^ου αιώνα. Σήμερα είναι ανακαινισμένος και βρίσκεται σε καλή κατάσταση.

Πηγές

   · http://www.teekerk.gr/ 

· http://www.corfuhistory.eu  

· http://corfuhistoryforum.blogspot.com  

· Βυζαντινή τέχνη στα Επτάνησα, Π. Λ. Βοκοτόπουλος – Κερκυραϊκά χρονικά τόμος 15 

· Old Corfu ,  History and Culture – Ν. Σταματόπουλος 

· Ανδηγαυική Κέρκυρα (13ος-14ος αι.) - Σ. Ασωνίτης  

· Η Κέρκυρα και τα ηπειρωτικά παράλια στα τέλη του Μεσαίωνα - Σ. Ασωνίτης 

· Ο αστικός χώρος και τα Ιερά. Η περίπτωση της Κέρκυρας τον 16^ο αιώνα - Σ. Καρύδης 

· Ναοί και Μοναστήρια Κέρκυρας, Παξών και Οθωνών στα μέσα του ΙΗ΄ αιώνα - Καπάδοχος Χρ. Δημήτριος 

· Εκκλησιαστική Γεωγραφία της Κέρκυρας τον 19ο αιώνα – Καρύδης Σπύρος 

· Κατάλογος ανακηρυγμένων μνημείων 

· Κάποιες φωτό είναι του Γ. Δημουλά