Παρασκευή 16 Μαΐου 2014

Τι γυρεύει η Αλεπού στο μπόργκο;




Ο Γεράσιμος Δημουλάς μας παρουσιάζει την Αλεπού των προαστίων....(το άρθρο δημοσιεύτηκε στη Σπερατζάδα)
Άποψη της Αλεπούς από βορρά.
         Η Αλεπού υπήρξε, από την ίδρυσή της σχεδόν, μπόργκο (προάστιο) της πόλη της Κέρκυρας, και αναπτύχθηκε μεταξύ Καναλίων, Ποταμού, Τρίκλινου και Μαμάλων. Στο ερώτημα: χωριό ή προάστιο της πόλης, η απάντηση είναι διπλή. Μπόργκο, λόγω της μικρής αποστάσεως, μόλις τρία χιλιόμετρα από την πόλη, χωριό, λόγω της διατροφικής της αυτάρκειας στο διάβα των αιώνων, κυρίως χάρη στον εύφορο κάμπο της.
     Ως τοπωνύμιο, πριν δημιουργηθεί ο οικισμός, απαντάται εγγράφως από τον 16ο αιώνα. Το 1515 καταγράφεται στα νοταριακά κατάστιχα του Πέτρου Αγαπητού «...υποστατικό όπερ έχει η ρηθήσα κυρα Στάμω ης την περιοχήν χωρίου των Μαμάλων λεγόμενον στην αλουπού....». Η γειτνίαση με το χωριό των Μάμαλων, που σήμερα αντιστοιχεί με τον λόφο του Κογεβίνα περίπου, αν δεχτούμε ότι δεν πρόκειται για τους Μάμαλους Κράτσαλου, συνηγορεί στο ότι η αναφερόμενη Αλουπού πιθανότατα σχετίζεται με τη σημερινή. Επίσης σε έγγραφο του 1552 (νοτάριου Π. Βραγιανίτη) γίνεται αναφορά «…στην περιοχή της αλιπούς στην Κάπαρη». Ως προσδιοριστικό της περιοχής, τότε,  βλέπουμε να χρησιμοποιείται το τοπωνύμιο «…της αλιπούς», γεγονός που οδηγεί στη σκέψη ότι ίσως η ονομασία του χωριού προήλθε από το είδος σταφυλιού «αλουπού», που προφανώς ευδοκιμούσε στην περιοχή. Το μικροτοπωνύμιο αυτό ανευρίσκεται, μέσα από τις συμβολαιογραφικές πράξεις, σε πολλά μέρη του νησιού, όπως στον Άγιο Προκόπιο, τους Δουκάδες τα Σπαρτερά και αλλού. Βεβαίως δεν μπορούμε να αποκλείσουμε και την πιθανότητα η ονομασία να προέρχεται από το πονηρό τετράποδο. Άλλωστε επιβεβαιωμένα τον 17ο και 18ο αιώνα συναντάμε σχετικά τοπωνύμια, όπως Αλουπότρυπες, σε διάφορες περιοχές του νησιού. Υπάρχει όμως και άλλη εκδοχή, η οποία υποστηρίζει πως η ονομασία του χωριού προήλθε από παραφθορά, της οικογένειας γαιοκτημόνων Αληπούτζα (Alpuzza), η οποία ήταν γραμμένη στο Libro dOro από το 1559 (έφερε ως οικόσημο το κουνάβι) και εξέλιπε ελλείψη αρρένων απογόνων το πρώτο μισό του 19ου αιώνα.
Ο ιστορικός ναός της Αγίας Παρασκευής
    Πρώτοι κάτοικοι της Αλεπούς υπήρξαν, όπως και σε πολλά άλλα χωριά, οι εργάτες των εκεί καλλιεργούμενων εκτάσεων των εκάστοτε αρχόντων. Στην απογραφή του έτους 1583 η Αλεπού δεν απαντάται, όμως το 1584 γνωρίζουμε ότι θεμελιώθηκε ο ναός της Αγίας Παρασκευής, στο κέντρο του πυρήνα του αρχικού οικισμού. Μεταξύ των ετών 1611 - 1645, σύμφωνα με τον αείμνηστο Χαρίλαο Κόλλα, στην περιοχή υπήρχε οικισμός καλυβιών στρατιωτών, προφανώς Σκλαβούνων μισθοφόρων της Βενετίας, με την ονομασία «Μπαδουβιέρη». Το 1650 αναφέρεται σε κώδικα του Ιερού Ναού Ιάσωνος και Σωσιπάτρου «…η Αλεπού στην Κουρατζέρην», τόπος στον οποίο η μονή είχε κτήματα που τα δούλευαν αγρότες. Την περίοδο 1675 - 1684 με βάση τα επώνυμα που γνωρίζουμε φαίνεται πως το χωριό είχε ήδη συγκροτηθεί. Στις πηγές μνημονεύονται μεταξύ άλλων τα εξής επώνυμα, Αρβανίτης, Γκίνης, Γερογιάννης, Κάσας (Ντεντεκάσας), Σκλαβούνος, Κότζης, Κρητικός,  Λάτζας, Μαρτίνης, Μαυρίκης, Μέξας, Μουλίνος, Μπούζης, Μόσχος, Μοσκοφάγος, Νικήτας, Παλαιοχωρίτης, Παπαβλασσόπουλος, Σμοίλης, Σουλάνης, Τζερκοτάς & Χρυσικόπουλος.  Ξεχωρίζουν κυρίως, επώνυμα προερχόμενα από την περιοχή της Λευκίμμης του Πέλεκα και κάποια αρβανίτικα. Πληθυσμιακό ψηφιδωτό λοιπόν ο αρχικός οικισμός, με κοινή όμως μοίρα και σκοπό την αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης.
     Το 1766 σε απογραφή «άπασης της βενετικής χώρας», η Αλεπού φέρεται να έχει 97 άτομα πληθυσμό. Το 1866, ακριβώς μετά την ένωση με την Ελλάδα και μαζί με το Τρίκλινο, η Αλεπού καταγράφεται με 259 κατοίκους.  Το 1920 είχε φτάσει τα 540 άτομα και το 1951 στα 788 άτομα. Η πληθυσμιακή αύξηση συνεχίστηκε για να φτάσει το 1991 στους 1523 κατοίκους, αριθμός που στην τελευταία απογραφή του 2011 διπλασιάστηκε, δημιουργώντας μια μικρή πόλη με 3149 κατοίκους.
     Η κοινότητα της Αλεπούς που θεσμοθετήθηκε με Β.Δ. στις 31.08.1912 (ΦΕΚ 261/Α’/1912), έχει έκταση 2.375 τ.μ., με μέσο υψόμετρο 20 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας (υψηλότερο σημείο τα 28 μ.), ήταν δε συνεχώς αυτόνομη κοινότητα μέχρι την συνένωσή της με το Δήμο Κερκυραίων το 1997 (Ν.2539/1997).
     Η Αλεπού υπήρξε από την ίδρυσή της ένα γεωργικό χωριό, που στην ιστορική διαδρομή, οι κάτοικοί της είχαν τη δική τους σκληρή πορεία, ανάμεσα σε φεουδάρχες και αρχόντους. Ως κύριοι γαιοκτήμονες της περιοχής, τον 18ο αιώνα, αναφέρονται οι οικογένειες Τσιριγκάκη, Κοσκινά και Τησαρχόντου. Μετά το 1920 όμως, με τους νόμους Δενδρινού και Ζαβιτσιάνου, πολλές γαιοκτησίες περιήλθαν στους ντόπιους καλλιεργητές.
     Ξεχωριστή γοητεία στην περιοχή προσθέτει το ποτάμι του Ποταμού, το οποίο πηγάζει από τους λόφους γύρω από τους Σιναράδες και διανύει περίπου 7 χιλιόμετρα απόσταση μέχρι την εκβολή του στις Αλυκές. Εκεί έκαναν το μπάνιο τους παλαιότερα οι κάτοικοι, παρά την επικινδυνότητά του από κάποιες πονηρές ρουφήχτρες, και οι νοικοκυρές τη μπουγάδα τους.
Άποψη ευρύτερης περιοχής Αλεπούς από Ζαχέικα Κομπιτσίου.

ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΕΠΟΥ 
▪ Ο ηλεκτροφωτισμός στην Αλεπού έφτασε το 1950, όπως και στα γειτονικά Κανάλια. Το 1955 δόθηκε πίστωση 1.340.000 δραχμές και τοποθετήθηκε ασφαλτοτάπητας στο δρόμο για τον Πέλεκα, μήκους 8.200 μέτρων.    Την ίδια χρονιά κατασκευάστηκαν κοινοτικά πλυντήρια, όπως και σε αρκετά ακόμα χωριά, στα οποία έπλεναν οι νοικοκυρές τα ρούχα τους. Πλυντήρια που κατέστησαν και τόπος γνωριμιών και συνοικεσίων.
▪  Σε συνέδριο, στις 18 Ιουνίου 1956 των φορέων της πόλης με τους προέδρους και γραμματείς των κοινοτήτων, αναφέρθηκαν οι εξής παραγωγές στην περιοχή της Αλεπούς: 1800 πορτοκαλιές με αναμενόμενη παραγωγή 180.000 τεμάχια, 650 λεμονιές με αναμενόμενη παραγωγή 130.000 τεμάχια και 300 μανταρινιές με αναμενόμενη παραγωγή 45.000 τεμάχια. Σημειώνεται πως την εποχή εκείνη τα πιο πολλά εσπεριδοειδή πουλιόνταν στην βιομηχανία εσπεριδοειδών και αιθέριων ελαίων του Αιγίου.
▪ Στην επανάσταση του 1821 αναφέρονται δύο κάτοικοι της περιοχής, οι οποίοι βοήθησαν τον απελευθερωτικό αγώνα. Ο Αναστάσιος Τσιριγκάκης με υλική και οικονομική βοήθεια και ο Προκόπης Σουριανός (Σκανταλέτος) από το Τρίκλινο, ο οποίος πέρασε σαν οπλαρχηγός στην Ελλάδα, μαζί με άλλους συντοπίτες.
▪ Στις 2 Μαρτίου του 1836 η Ιόνιος Γερουσία κύρωσε νέο εκπαιδευτικό κανονισμό. Ο Άγγλος επιθεωρητής, αιδεσιμότατος Λάουντς υπέβαλλε έκθεση για αλληλοδιδακτικά σχολεία (Λαγκαστριανά). Τότε η Αλεπού απέκτησε σχολείο για πρώτη φορά, στο οποίο φοιτούσαν μαθητές από το Τρίκλινο και τα Κανάλια, με πρώτο δάσκαλο τον Νικόλαο Αγαθίδη.
▪ Στην Αλεπού είχαν αποκατασταθεί, αρχικώς 194 πρόσφυγες, ως συνέπεια της Μικρασιατικής καταστροφής, από τους 10.006 συνολικά που έφτασαν στο νησί της Κέρκυρας (τελικά παρέμειναν για πάντα στο νησί μόνο 1.600).
▪ Κατά την διάρκεια των βομβαρδισμών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, σημαδιακή έμεινε στην μνήμη των κατοίκων της  Αλεπούς η ημερομηνία 11 Οκτώβρη του 1943 όταν 40 Αγγλικά και Αμερικανικά αεροπλάνα χτύπησαν με σφοδρότητα το αεροδρόμιο και τα προάστια, αφήνοντας 300 νεκρούς και τραυματίες κατοίκους σε πόλη και  προάστια και 1.000 νεκρούς Ιταλούς, οι οποίοι βρίσκονταν αιχμάλωτοι των Γερμανών στο αεροδρόμιο. Άλλη σημαδιακή στιγμή υπήρξε ασφαλώς το διήμερο 13-14 Σεπτεμβρίου 1943 όταν από την φλεγόμενη πόλη 800 άστεγοι, από τους συνολικά 18.000, βρήκαν καταφύγιο στην Αλεπού. Μάλιστα, σώζεται ακόμα καταφύγιο - μίνα, «στου Καπετάνιου», στο σημείο που ο δρόμος από το στενό της Αλεπούς οδηγεί στη μεγάλη ευθεία του Τρίκλινου, αριστερά, κάτω από το λόφο. 
Το καταφύγιο του Β΄ΠΠ.

 ▪ Άλλο ένα σημαντικό γεγονός διαδραματίστηκε στο σημείο που βρίσκεται σήμερα το Εμπορικό Κέντρο Αλεπούς, όπου υπήρχε παλαιότερα το καμίνι των αδελφών Ιωαννίδη (από το 1965 μέχρι το 1990). Σε έναν από τους πολλούς βομβαρδισμούς, βγήκε η μάνα από το σπίτι, με τα δυο από τα τέσσερα μικρά κορίτσια της, για να φυλαχτεί κάτω από μια συκιά, θεωρώντας την ασφαλέστερο σημείο από το σπίτι. Όμως η μοίρα έπαιξε πολύ σκληρό παιχνίδι, αφού οι βόμβες έπεσαν στη συκιά και όχι στο σπίτι, σκοτώνοντας συνολικά πέντε γυναίκες και τα δύο μικρά κορίτσια. Η πεθερά της τραυματίστηκε και αυτή και δυστυχώς υπέκυψε λίγους μήνες μετά, ενώ σαν από θαύμα γλύτωσαν τα άλλα δύο παιδιά της άτυχης μάνας, το ένα μάλιστα κρυμμένο κάτω από τραπέζι.
▪ Και αυτό όμως που έγινε στις 5 Ιουλίου του 1716, ημέρα Κυριακή, ξεπερνάει κάθε φαντασία, όταν η τουρκική αρμάδα πέρασε το βόρειο στενό και σύμφωνα με την περιγραφή του υπασπιστή του Σούλεμπουργκ, Δημητρίου Στρατηγού, έντρομοι και πανικόβλητοι και παρά τις αντίθετες διαταγές  οι κάτοικοι των προαστείων, Αλεπούς, Ποταμού, Μαντουκιού και Καναλίων «…απαρτίζοντες επικίνδυνον όχλον εξεβίασαν τας πύλας, τους φρουρούς και τας διαταγάς εισελθόντες εις το Παλαιόν φρούριον..». Περιττό να αναφερθούν οι καταστροφές που προξένησαν οι Τούρκοι, φυτείες και σοδειές που έκαψαν, σπίτια και εκκλησιές που λεηλάτησαν, αιχμαλώτους για τα γνωστά σκλαβοπάζαρα που πήραν μαζί τους και άλλα πολλά αξέχαστα δεινά.
▪ Το σύνταγμα της Επτανήσου Πολιτείας στις 21.10.1801, μεταξύ άλλων το υπέγραψε και ο «Αλυπιώτης» Φίλιππος Τησαρχόντος, ως μέλος της έντιμης αντιπροσωπείας, μάλιστα επειδή ήταν αγράμματος υπέγραψε μέσω τρίτου (οι εγγράμματοι αποτελούσαν τότε μόλις το 2% του λαού).
▪ Η Γκαζέτα Ιόνια του 1861 (εφ.545) αναφέρει κατάλογο με τα ονόματα κατοίκων χωριών που είχαν δικαίωμα ψήφου. Μεταξύ των 616 ψηφοφόρων του διαμερίσματος Μέσης (σε σύνολο 3.136 σε όλο το νησί) υπήρχαν και τρεις ψηφοφόροι από την «Αλυπού», ο Καίσαρης Γεώργιος π. Ιωάννου (νο 46), ο Τισαρχόντος Δημήτριος (νο 47) και ο Τισαρχόντος Γεώργιος ιερέως Αναστασίου (νο 48), για να εκλέξουν 354 εκπροσώπους.
▪ Στην Αλεπού έδρευε το 1ο από τα τέσσερα τάγματα του θρυλικού 10ου Συντάγματος που διακρίθηκε τόσο  στους βαλκανικούς πολέμους όσο και αργότερα.

ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΩΔΙΚΑ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΑΛΕΠΟΥΣ 
    Μέσα από τον κώδικα της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής σταχυολογούμε τα εξής ενδιαφέροντα στοιχεία: Πρώτα απ’ όλα κάποια καταγεγραμμένα  χαρακτηριστικά επώνυμα (με την ορθογραφία της εποχής), Της αρχόντος (1720, σημερινό Τισαρχόντος), Μαβρίκης (1721), Ντεντεκάσας (1725), Λάτζας (1720, σημερινό Λάτσας), Μέξας (1725), Κότζις (1731, σημερινό Κότσης), Τζιριγάκης (1733, σημερινό Τσιριγκάκης), Γερογιάνις (1725), Βόντας (1733), Κοσκινάς (1766), Μώρας ή Μωραίτης (1782), Γιοργοπάλις (1769), Κατέρις (1781), Περούλις (1732), Κέσαρις (1737), Σκλαβούνος (1736), Αλεξάκης (1820) και άλλα. Επίσης κάποια χαρακτηριστικά επώνυμα με την υποσημείωση «αρβανίτης», κυρίως Σουλιωτών φυγάδων, Γεωργίου (1819), Τόλις (1822), Σουλιότης (1830), Μπουντούνις (1829), Μπόρος (1830),  Βάϊας (1832), Πάλλης (1837), Κονκάκης (σημερινό Γκογκάκης) και άλλα.
     Από τον ίδιο κώδικα αναφέρουμε κάποια επίσης χαρακτηριστικά στατιστικά δεδομένα για να κατανοήσουμε καλύτερα τις κοινωνικές συνθήκες της τότε εποχής.
     Την περίοδο 1720-1843 καταγράφηκαν 106 γάμοι, μέσα από τους οποίους διαπιστώσαμε ότι 24 άτομα προχώρησαν σε δεύτερο γάμο (ποσοστό 11,32%) και 3 άτομα προχώρησαν σε τρίτο γάμο (ποσοστό 1,4%).
     Την ίδια περίοδο, οι βαφτίσεις που αναφέρονται είναι 294 και μόνο σε τρεις περιπτώσεις συναντήσαμε δίδυμα. Η βάφτιση γινόταν στους πρώτους μήνες  της ζωής του παιδιού, αλλά σε περιπτώσεις κινδύνου θανάτου, λόγω ασθένειας, το  βρέφος το βάφτιζε ο ιερέας στο σπίτι των γονιών και σε ηλικία λίγων ημερών. Τα πιο συνηθισμένα ανδρικά ονόματα ήταν: Σπυρίδων, Δημήτριος και Ιωάννης και τα γυναικεία, Μαρία, Κατερίνα και Ελένη.
     Με βάση τους 363 αναφερόμενους θανάτους (1720-1844) ο μέσος όρος ζωής ήταν τα 29,36 χρόνια, πάρα πολύ χαμηλός, με τεράστια βέβαια παιδική θνησιμότητα. Σημειώνεται πως 70 παιδιά πέθαναν μέχρι την ηλικία του ενός έτους και μέχρι τα έξι τους χρόνια είχαν πεθάνει 105 παιδιά. Ενώ την ηλικία των 50 ετών ξεπέρασαν μόλις 82 άνθρωποι. Οι ασθένειες της εποχής ήταν πολλές, ως συνηθέστερες  αναφέρονται, η «μαλίνια», η «ευλογιά», το «χτικιό», η «δρόπικα», η «θέρμη» και πολλές ακόμα.
     Ας δούμε όμως και κάποιες χαρακτηριστικές πράξεις από το «ταφολόγιο» της Αγίας Παρασκευής, οι οποίες ξεκίναγαν πάντα με τις ίδιες λέξεις «απότυχε της παρούσης ζωής», που αξίζουν μνείας:
▪ «26 Μάρτη του 1723 όπου… απότηχε της παρούσης ζωής ο Δίμος του Μάρκου εις το κάτεργο και τον φέρανε εις την μονή της οσιοπαρθενομάρτυρος Παρασκευής. Εφημέριος Ιάκωβος της Αρχόντος». Αυτή η πράξη μας θυμίζει την εποχή των σκληρών συνθηκών ζωής μέσα στα κάτεργα (στα καράβια) όπου οι ασθένειες θέριζαν τους κωπηλάτες, οι οποίοι πολλές φορές ήταν δεμένοι με αλυσίδες από τα πόδια.
▪ «1730 Ιουνίου 2, … Σταματέλα από το Κοκύνι, όπου την είχαν βαρήσει μία σκεπετιά (σκεπέτο - όπλο) και την επέρνανε στη χόρα να τηνε γιατρέψουνε και ξεψύχησε εις την στράτα και εθάφτη».
▪ «1763, 15 Αυγούστου ……..ο Φράνκος Μέξας ιός του ποτέ Νικολάου Σκλαβούνου όπου τον εσκοτόσανε εδώ εις την Αλεπού». Εδώ  προκαλεί εντύπωση η αλλαγή επωνύμου από πατέρα σε γιό.
▪ «1787, 18 Σεπτέμβρη …. Εφόνευσαν τον Αναστάσιον Κέσαριν με μια πιστολιά ήταν 24 χρονών».
▪ «1789 28 Φλεβάρη, εφονεύθη ο Αναστάσιος Τσιριγάκης του ποτέ Αυγουστή από τον αφανησμόν της Ντουνετζιάς της πούλβερης όπου έπιασε εις την τζιταδέλα ήταν χρονών 24…». Εδώ μαρτυρείται ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης στο Μανδράκι, εντός του Παλαιού Φρουρίου.
▪ «1844, 19 Ιουνίου …  Αθανάσιος Τουτούνης του Κώστα Αρβανίτη ο οποίος αποπνίγει εν τα ύδατα του ποταμού Τρίκληνου τον οποίον ήφεραν οι χωροφύλακες με τον σταθμάρχη Θεώδορο Ταλογιάννη εις την εκκλησία μας ταις επτά ώραις μ.μ. και με επρόσταξαν να τον θάψω παρόντος των χωροφυλάκων…».
Μακάβριες αλλά χρήσιμες καταγραφές για να μπούμε σε αρκετές πτυχές μιάς σκληρής και άγνωστης σε μας εποχής.
     Ανατρέχοντας στην ιστορία της Αλεπούς δεν πρέπει να ξεχάσουμε και τη μεγάλη συμβολή των Μαλτέζων στην ανάπτυξη της γεωργίας, κυρίως με τους λαχανόκηπους, τους οποίους καλλιεργούσαν στην ευρύτερη περιοχή της Αλεπούς, στο Σολάρι, στην Κουλίνα, στου Κοτσέλα και στα Μαλτέζικα.
     Η κεντρική θρησκευτική εκδήλωση και το πανηγύρι της Αλεπούς  σήμερα οργανώνεται με επίκεντρο τον ενοριακό ναό της Υ. Θ. Οδηγήτριας & Αγίων Πάντων, όμως παλαιότερα τα πανηγύρια γίνονταν στο σημείο που σήμερα ορθώνεται το διατηρητέο σπίτι της οικογένειας Κοσκινά, 100 μέτρα μετά το ομώνυμο Σούπερ Μάρκετ, αριστερά.
     Ελάχιστα είναι τα αξιοθέατα της περιοχής π.χ.: το αρχοντικό Χειμαριού - Γρίμμα, χτισμένο σε περίοπτη θέση στον κεντρικό λόφο της Αλεπούς, πάνω από το ναό της Αγίας Παρασκευής.


ΟΙ ΝΑΟΙ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
Υ. Θ. Οδηγήτρια.

      Σε χαμηλό λόφο ξεχωρίζει ο μοναδικός ενοριακός ναός του χωριού, της Υ. Θ. Οδηγήτριας & Αγίων Πάντων (θεμελιωμένος το 1946). Ακριβώς κάτω από την Οδηγήτρια βρίσκεται ο νέος, τρισυπόστατος ναός των Αγίων Βασιλείου, Αγίας Μαρίνας και Αγίας Παρασκευής. Κοντά στο Δημοτικό Σχολείο, ξεχωρίζει ο ιστορικός ναός της Αγίας Παρασκευής, του 1584 (λειτούργησε και ως μοναστήρι παλαιότερα). Στην ομώνυμη συνοικία ορθώνεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, του 18ου αιώνα. Μεταξύ Αλεπούς, Ποταμού και Τρίκλινου ο ιστορικός, παλαιότατος, ναός της Υπεραγίας Θεοτόκου Φανερωμένης, του 15ου αιώνα τουλάχιστον, ενώ δεν λείπουν και κάποιοι μικρότεροι, ιδιωτικοί επίσης ναοί.

Πηγές 
Σπύρος Χρ. Καρύδης, ‘Εκκλησιαστική Γεωγραφία της Κέρκυρας τον 19ο αιώνα. Ο κατάλογος κλήρου και ναών του έτους 1820» εκδ. Απόστροφος, Κέρκυρα  2004.

Κ.Δ. Καραμούτσος, Κερκυραϊκές Αρχοντικές κατοικίες Μέσης Κέρκυρας, πρώην δήμων Κερκυραίων και Αχιλλείων, εκδ. Παπαζήση ΑΕΒΕ, Κέρκυρα 2012.

Γεράσιμος Δημουλάς, «ΚΕΡΚΥΡΑ απ’ όπου χαράζει ως όπου βυθά»,

εκδ. ΑΛΚΙΝΟΟΣ, Κέρκυρα 2011.

Καπάδοχος Δημήτριος, Ναοί και μοναστήρια Κέρκυρας - Παξών και Οθωνών στα μέσα του ΙΗ’ αιώνα, Αθήνα 1994.

Κόλλας Χαρίλαος, Η νήσος των Κορυφών τον 16ο και 17ο αιώνα - Από μαρτυρίες του Ιστορικού Αρχείου Κέρκυρας, τομ. Β’, Κέρκυρα 1996.

Κόλλας Χαρίλαος, Χώρος και πληθυσμός της Κέρκυρας του 17ου αιώνα, Τοπωνύμια - Οικισμοί - Δημογραφικά στοιχεία, Κέρκυρα 1988.

Μουρατίδης Σπυρίδων, Πρόσφυγες Μικράς Ασίας, Πόντου, Ανατολικής Θράκης στην Κέρκυρα, 1922 - 1932, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2005.

Γεωργίου Αθανάσαινα, «Το ασέδιον των Κορυφών», εκδ. όμιλος «ΙΩΝ» Μακεδονικές Εκδόσεις.

Κώδικας Αγίας Παρασκευής Αλεπούς Λ.Π.Ε. 6.
Γ. Νάκος, για τις διορθώσεις σχετικά με το περιστατικό του βομβαρδισμού το '43.

Γεράσιμος Δημουλάς