Σάββατο 2 Νοεμβρίου 2013

Πάγοι

...Μια "Σπερατζάδα τσου Πάγους"... με κείμενο και εικόνες του Γ. Δημουλά....

Ο περίτεχνος θυρεός στο αρχοντικού του Συναδινού.





      Οι Πάγοι είναι ένα παραδοσιακό, πανέμορφο χωριό το οποίο βρίσκεται στις βόρειες πλαγιές του όρους Ιστώνη, στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού, 28 χιλιόμετρα μακριά από την πόλη, σε υψόμετρο 170 μέτρων. Αποτελούν τοπική κοινότητα, της Δημοτικής Ενότητας Αγίου Γεωργίου, του Δήμου Κέρκυρας, μαζί με τους οικισμούς, Βατωνιές, Πρινύλας και Άγιος Γεώργιος.
      Ο πληθυσμός του χωριού Πάγοι, κατά περιόδους είχε τις εξής μεταβολές:  Το 1583 ως Παγοπρινίλας είχε 249 κατοίκους, το 1760 είχε 423, το 1879 είχε 637, το 2001 είχε 380 και το 2011 είχε 304. Πληθυσμιακά στοιχεία που δείχνουν μια παρατεταμένη πτωτική τάση τους δύο τελευταίους αιώνες.

Πάγοι εκ Μανατάδων.




           Η παλαιότητα του χωριού χάνεται στο βαθύ χρονικό σκοτάδι και σίγουρα φαίνεται πως είναι πολύ παλαιότερο από το έτος 1469, οπότε απαντάται σε νοταριακό έγγραφο. Άλλωστε το επώνυμο Παγιατάκης υπάρχει ήδη στο νησί πριν από τα τέλη του 14ου αιώνα, κάτι που υποδηλώνει, πιθανότατα, την ύπαρξη του χωριού τουλάχιστον από τότε, αφού διαφαίνεται συσχέτιση μεταξύ επωνύμου και χωριού.

Κατού στον Άι Γιώργη στο κρύο το νερό.....



          Όσον αφορά την ονομασία του χωριού, αυτή εξηγείται ετυμολογικά με τη βοήθεια της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Με το ουσιαστικό «πάγος (παξ)» οι αρχαίοι πρόγονοί μας, αποκαλούσαν κάθε βραχώδες ύψωμα ή απόκρημνο βράχο. Πράγματι η μορφολογία του εδάφους συμφωνεί πλήρως με την εκδοχή του ονόματος, αφού πριν την είσοδο του χωριού, στη θέση «Καταρράκτης», υπάρχουν έξι επιβλητικοί βράχοι μεγάλων διαστάσεων, γεγονός που έδωσε την αφορμή στους αρχαίους προγόνους μας να ονομάσουν την περιοχή και το χωριό, αν υπήρχε ήδη από τότε, με αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμά του. Σήμερα αυτή η βουνοσειρά λέγεται από τους ντόπιους, «Τα τρία βουνά», σημείο δύσβατο με πολύ δυνατή όμως θέα. Θέα που μπορεί κάποιος να χαρεί από τη θέση «Χελιδόνι», στη κορυφή των φιδίσιων  στροφών του δημόσιου δρόμου πάνω από τον Πρινύλα. Αρκεί να σταθεί εκεί, όπου εκστασιασμένος μπορεί να απολαύσει ένα από τα ομορφότερα πανοραμικά τοπία του νησιού,  τον κόλπο του Αγίου Γεωργίου των Πάγων, το ακρωτήριο του Αφιώνα και στο βάθος, τους μοναχικούς ακρίτες μας, τα Διαπόντια νησιά.

Ο όχι ιδιαίτερα γνωστός αλλά αρκετά εντυπωσιακός καταρράκτης των Πάγων.



       Άλλο αξιοθέατο της φύσης, προίκα αναξιοποίητη ακόμα,  είναι ο καταρράκτης, που από το ύψωμα Κακοπλάγι, πριν την είσοδο  για το χωριό, κυλάει σε βαθύ φαράγγι. Στη μέση του φαραγγιού υπάρχει μεγάλος όρθιος βράχος, ο λεγόμενος Ορθόλιθος, με  άνοιγμα σαν πόρτα στη βάση του. Πίσω από αυτό το βράχο μαζεύονται τα νερά σχηματίζοντας μικρή λίμνη, από την οποία βρίσκουν δίοδο, μέσω της τρύπας του Ορθόλιθου, πέφτοντας από μεγάλο ύψος δημιουργώντας καταρράχτη.

Η πηγή του χωριού, εκ βόθρου εγερμένη το 1777.

            Στα αξιοθέατα του χωριού δεν γίνεται να μην συμπεριλάβουμε την επιβλητική βρύση, που βρίσκεται στην αρχή του χωριού, απέναντι από την κεντρική πλατεία, με τους 5 κρουνούς και την εξής εγχάρακτη  επιγραφή «ΠΗΓΗ ΤΟΥ ΧΡ ΠΑΓΩΝ. ΗΓΕΡΘΙ ΕΚ ΒΟΘΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΩΤΗΡΙΟΝ ΕΤΟΣ 1777 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2 ΕΙΓΕΜΟΝΕΒΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΥΨΙΛΟΤΑΤΟΥ ΚΟΥ ΚΟΥ ΙΑΚΟΒΟΥ ΝΑΝΙ». Αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και το παλιό γεφύρι, του 1876, στο δημόσιο δρόμο που από τους Αρκαδάδες οδηγεί στους Πάγους.

Γιοφύρι του 1876.


          Σημειώνεται, πως στην ευρύτερη περιοχή κατά καιρούς έχουν εντοπιστεί αρχαία ευρήματα, γι' αυτό ορισμένοι ερευνητές και ιστορικοί, την ταυτίζουν με την πόλη του βασιλιά των Φαιάκων Αλκίνοου. Στη θέση Ορθόλιθος, βρέθηκαν πιθάρια, κεραμίδες, πλάκες, τεμάχια αγγείων και μεγάλα τμήματα μαρμάρων, ενώ σύμφωνα με τον Φρειδερίκο Αλβάνα στην περιοχή βρέθηκαν και πολλά νομίσματα της ρωμαϊκής εποχής. Στα αρχαία ευρήματα της περιοχής αναφέρεται αναλυτικά και ο λαογράφος Ιωάννης  Μπουνιάς (μάρμαρα, κίονες, νομίσματα, ερείπια κτηρίου κλπ).  Αξίζει να σημειώσουμε πως κατά τον Στυλιανό Βλασσόπουλο, στην περιοχή βρέθηκε και ποσότητα θειαφιού.
        Θα  ήταν ασυγχώρητη παράλειψη να μην αναφέρουμε κάποια αρχοντικά που έχουν αφήσει το στίγμα τους στην μακραίωνη ιστορία του χωριού: Όπως το αρχοντικό της οικογένειας Δαμασκηνού που σώζεται με πολλές παρεμβάσεις στο οίκημα. Το αρχοντικό του Γεωργαντά, μετέπειτα Νεράντζη. Το αρχοντικό του κάπου Ρουβά, αρχοντικό με σαγράδο, στο οποίο σώζονται τρία επιβλητικά πέτρινα πορτόνια, ενετικής εποχής, με οικόσημα και χρονολογίες. Το αρχοντικό Συναδινού, στη γειτονιά Συναδινάτικα, όπου ξεχωρίζει το πέτρινο πορτόνι με τον δικέφαλο αετό που φέρει στέμμα και χρονολογία. Και τέλος το αρχοντικό Ντάντρια, που περί το 1850 πέρασε στην οικογένεια Κόλλα.

Η ετοιμόρροπη μεγαλειώδης πύλη αρχοντικού, ίσως μια από τις εντυπωσιακότερες της υπαίθρου.

          Οι Πάγοι από την εποχή των Ενετών ήταν διοικητικό, οικονομικό και εμπορικό κέντρο, ως έδρα Μπαντιέρας (Bandiera, διοικητική διαίρεση) και σχετικά εύπορο χωριό. Παλιότερα παρήγαγε κυρίως λάδι,  αμύγδαλα, επιτραπέζια σταφύλια και πολύ καλό κρασί που με περισσή ευχαρίστηση κατανάλωνε, στις άλλοτε πολυάριθμες ταβέρνες του χωριού, η βενετική φρουρά που ήταν μόνιμα εγκατεστημένη στους Πάγους. Σήμερα οι κάτοικοι εξακολουθούν να ασχολούνται παραδοσιακά με την ελαιοκαλλιέργεια και την παραγωγή κρασιού, αλλά τα τελευταία 30 χρόνια ο τουρισμός έχει  γίνει η κύρια ασχολία των κατοίκων

Απαλάτι του χθες.

          Την περίοδο των Ενετών στην περιοχή των Πάγων και σύμφωνα με απογραφές του 18ου αιώνα υπήρχαν και τρεις νερόμυλοι που αντλούσαν νερό από το Μέγα ποταμό, που πηγάζει από τα υψώματα του Αρακλή, του Βίστωνα και των Αρκαδάδων και εκβάλει στον κόλπο του Αγίου Γεωργίου των Πάγων. Ένας απ' αυτούς σωζόταν ακόμη τον προηγούμενο αιώνα στην περιοχή.
         Τα πιο παλιά και συνηθισμένα επώνυμα του χωριού είναι τα εξής: Παγιατάκης, Ρουβάς, Ρομίος - Ρομέος (Ρωμαίος), Πιθαμίτσης, Συναδινός, Νεράντζης, Κροκίδης, Μιχαλάς, Κουναδάς, Ματθαίος, Παπαδόπουλος, Ληβαδιώτης, Λόμις, Μεσημέρης, Γιαλοψός και Λαβούτος. Τα περισσότερα απ' αυτά απαντούν τουλάχιστον από τον 16ο αιώνα ενώ το Γιαλοψός είναι βυζαντινό. Είναι εμφανής η μακρά και συνεχής παρουσία τους στον χώρο.

Οι Άγιοι Θεόδωροι.

       Στους Πάγους, που η θρησκευτικότητα είναι έντονα χαραγμένη στις ψυχές των κατοίκων, σήμερα διασώζονται οι εξής ναοί: Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων και Αγίας Τριάδος, μητροπολιτικός  ναός του χωριού με το περίτεχνο τέμπλο και το επιβλητικό καμπαναριό, ο οποίος δεσπόζει στο κέντρο του χωριού. Ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, του 16ου αιώνα, που κοσμείται με σημαντικές τοιχογραφίες και φορητές εικόνες. Ο ναός της Αγίας Παρασκευής, που βρίσκεται στον οικισμό Ρουμπακάτικα. Ο ναός της Παναγίας ή Υπεραγίας Θεοτόκου του Αζομένου, του 16ου αιώνα, που δυστυχώς σήμερα είναι εγκαταλειμμένος και χωρίς στέγη και τέλος, στον οικισμό του Αγίου Γεωργίου ο ναός του Αγίου Γεωργίου και Αγίου Σπυρίδωνος. Μέχρι τον περασμένο αιώνα, σύμφωνα με τον Μπουνιά, ακόμη σωζόταν η Αγία Τριάδα, η οποία τώρα έχει γίνει πλατεία όπου διατηρείται η αγία Τράπεζά της να θυμίζει την ύπαρξή της, καθώς και ο ναός του Αγίου Ιακώβου που και αυτός έχει αφανιστεί.

Η παρακμή δεν έχει ακόμη σβήσει την πρότερη αίγλη.



        Μια περιήγηση στα γραφικά καλντερίμια του χωριού σίγουρα θα εντυπωσιάσει τον κάθε επισκέπτη, τα παραδοσιακά πορτόνια με χρονολογίες μέχρι και τον 18ο αιώνα, οι ωραίες εκκλησιές, τα παλιά λουτρουβιά, τα πηγάδια των γειτονιών, οι ανθισμένες αυλές, τα παλιά καφενεδάκια, τα απλοϊκά αγροτόσπιτα όπου συνυπάρχουν με τα παλιά αρχοντικά, συνθέτουν μια μαγευτική εικόνα, άλλης εποχής που δύσκολα θα σβήσει από τη μνήμη του κάθε επισκέπτη.  

Πηγές: 
Ιωάννη Μπουνιά, Κερκυραϊκά. Ιστορία – Λαογραφία, τ. Α’, Αθήνα 1954 & Β’, Κέρκυρα 1959.
Χαρίλαος Κόλλας, Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα, τ. Α΄.
Σπυρίδων Ασωνίτης, Η Κέρκυρα και τα ηπειρωτικά παράλια στα τέλη του Μεσαίωνα. 

Γ. Δημουλάς

Πέμπτη 18 Ιουλίου 2013

Ο μυστηριώδης Πρινίλας του Νότου – μέρος β΄


ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΕΛΟΝΟΣΙΑ

Η λωρίδα της λιμνοθάλασσας Κορισσίων από τον Πρινίλα. Ευλογία ή κατάρα;
       Σύμφωνα με την παράδοση, όταν σταδιακά εγκαταλείφθηκε ο Πρινίλας, δημιουργήθηκε το χωριό Βραγκανιώτικα, το οποίο κατά μία έννοια πήρε το όνομά του από τη λέξη Βράγκα που δήλωνε το χλόμιασμα από την ελονοσία. Οι γηραιότεροι κάτοικοι θυμούνται τη φράση «θα βρακανιάσεις», δηλαδή θα χλομιάσεις, θα σε χτυπήσει η ελονοσία. Τα Βραγκανιώτικα είναι πιθανώς το διάδοχο χωριό του Πρινίλα, όταν όπως λέει η παράδοση, κατέφυγαν εκεί οι ταλαίπωροι άνθρωποι, για να βρουν καλύτερες συνθήκες ζωής (περισσότερο ήλιο - λιγότερη υγρασία), σε λίγο μεγαλύτερη απόσταση από το υγρό και βλαβερό περιβάλλον που υ¬πήρχε στις παραλίμνιες και ελώδεις περιοχές.


ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ 
     Ο Στέφανος Μάστρακας το 1630, σημειώνει για τη λιμνοθάλασσα Κορισσίων «…Επειδή όμως η τελευταία είναι χαμηλότερη από την ακτή, η λίμνη μένει χωρίς εκβολή και συνεπώς τα νερά της είναι νεκρά σαν τέλμα. Έτσι μολύνεται ο αέρας με ζημιά των κατοίκων των γύρω χωριών, που άλλα ερημώθηκαν και άλλα είναι αραιοκατοικημένα…». Νομίζω ότι ο Μάστρακας, αν και δεν τον κατονομάζει, αναφέρεται σαφώς στον Πρινίλα, δίνοντας μια πιθανή εκδοχή της εγκατάλειψης του.
     Πράγματι η Κορισσίων είναι μια πολύ αξιόλογη λίμνη με πολλά ψάρια, που όμως μόλυνε τον αέρα της περιοχής, καθιστώντας επικίνδυνη τη διαμονή, όπως και τα προς βορρά του Πρινίλα έλη της Βδελλαριάς και της Μπουρίνας, τα οποία σήμερα έχουν αποξηραθεί.

Λείψανα τοιχογραφιών στον Παντοκράτορα.
      Ό, τι χρειάζεται στον άνθρωπο για να συντηρηθεί, υπήρχε εδώ, σε αυτή τη γόνιμη αλλά ύπουλη γη. Χαμηλοί λόφοι, μεγάλες πεδιάδες, ένα ατελείωτο πράσινο χαλί με καλλιέργειες, όπου όμορφα τοπία σχηματίζονται κοιτώντας προς βορρά όπου ορθώνεται επιβλητικά το βουνό του Αγίου Ματθαίου και ανατολικά όπου απλώνεται το βουνό του Σταυρού. Το παζλ συμπληρώνει ο ατελείωτος ελαιώνας, παρέα με φυτά αρωματικά, δάφνες, μυρτιές και φυσικά πουρνάρια (που δάνεισαν το όνομά τους στο χωριό). Την εποχή εκείνη οι κάτοικοι τρέφονταν κυρίως με άγρια λάχανα και όσπρια (στάρι, κριθάρι, μπιζέλια, φασόλια, φακές, κουκιά και αγκινάρες), ψάρια φρέσκα ή καπνιστά, κυνήγι, λίγο κρέας, ελιές, τυρί και φρούτα. Φαίνεται πάντως πως το κύριο προϊόν του Πρινίλα ήταν το κρασί.
     Η συχνή αναφορά, στις νοταριακές πράξεις, δημόσιων δρόμων, δηλαδή στρωμένα με πέτρες μονοπάτια (αναφέρεται και η «Δημόσια οδός της βρύσης»), γύρω από τον Πρινίλα, είναι ακόμα μια ένδειξη της παλαιότερης παρουσίας του χωριού στη θέση αυτή. Δυστυχώς όμως, θα παραμείνει αναπάντητο το ερώτημα, πόσο παλιότερος του 15ου αιώνα είναι ο Πρινίλας?
      Μέσα από τις νοταριακές πράξεις φαίνεται πάντως ότι το χωριό είχε επαφές κυρίως με τα γειτονικά χωριά Άγιο Ματθαίο, Χλωμό, Αργυράδες, την πόλη αλλά και εμπόρους από την Πάργα.
     Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως οι κάτοικοι του Πρινίλα ήταν πρόσχαροι κρατώντας το αρχαιοελληνικό έθιμο του τραγουδιού στο τραπέζι, κυρίως στο δείπνο, όπως άλλωστε γίνεται και σήμερα στην κερκυραϊκή ύπαιθρο.
     Από τις γνωστές νοταριακές πράξεις στεκόμαστε σε κάποια χαρακτηριστικά σημεία που σηματοδοτούν το χώρο. Πρώτα απ’ όλα το τοπωνύμιο «Παλιόσπιτα» (από πράξη του 1516), που αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να υπήρχαν σε κάποιο σημείο πλησίον του χωριού, σε περιοχή με ελαιόδενδρα όπως αναφέρεται, παλιά ερειπωμένα σπίτια, θέση η οποία προφανώς είχε ήδη εγκαταλειφθεί. Το τοπωνύμιο «Ψαροπόταμος Κορισσίων» που δηλώνει την αλιευτική δραστηριότητα των κατοίκων. Το τοπωνύμιο «της Εμπαρουνίας», επιβεβαιώνει ότι χτήματα της περιοχής ανήκαν σε βαρονία. Το τοπωνύμιο «Νεροσυρμή» που προφανώς δείχνει το βαλτώδες του εδάφους. Φυσικά μέσα από τις πηγές αναφέρονται συχνά και «αμπέλια», «ελαιόδενδρα» («κάρπιμα» και «άκαρπα»), «κήποι», «χωράφια περιφραγμένα», «αλώνια», «χέρσα περιοχή», φυσικά η «λίμνη Κορισσίων», ενώ αναφέρεται και σε εκτροφή αγελάδων και ταύρου & παραγωγή τυριού, γάλακτος και κρέατος. Επίσης αγοραπωλησίες & νοίκιασμα αμπελιών, χωραφιών, ελαιοδένδρων, σπιτιών, ζώων κλπ. Σημειώνουμε επίσης ότι η περιοχή από παλιά ήταν ευρέως γνωστή και για τα πολλά καμίνια της.


Η πηγή νερού "Καμαρέλα".
     Στην περιοχή, το 1916 οι Σέρβοι έστησαν καταυλισμό της μεραρχίας του Δούναβη και στρατιωτικό νεκροταφείο. Τους μιμήθηκαν οι Ιταλοί στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου οργανώνοντας καταυλισμό (στη θέση Κάμπο Σπορτίβο).


ΝΑΟΙ ΤΟΥ ΠΡΙΝΙΛΑ 
      Μέσα από τις πηγές γνωρίζουμε τρεις ναούς στην περιοχή του χωριού. Από τον πρώτο, δυστυχώς δεν έχουν απομείνει ούτε καν ερείπια. Πρόκειται για το ναό του Αγίου Νικολάου τον οποίο αναφέρει ο Κόλλας, το έτος 1515, «…χωράφι…όπερ έχη ης την περιοχήν χωρίου του Πρηνήλος λεγόμενον στον Άγιον Νικόλαον…». Ο ναός βρισκόταν 150 περίπου μέτρα πριν φτάσουμε στο ναό του Παντοκράτορα, δυτικά στη θέση Πλάντρες, σε λόγγο προς την λιμνοθάλασσα Κορισσίων, στο χαμηλότερο επίπεδο του εδάφους, σε λακκιά. Η θέση του βεβαιώνεται από κατά καιρούς ευρήματα, όπως κεραμίδια κλπ. Στο μέρος αυτό είχαν στρατοπεδεύσει Σέρβοι το 1916 και Ιταλοί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο Άι Γιαννόπουλος.

      Ο δεύτερος ναός του Πρινίλα είναι ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος. Ιδιωτικός ναός που ανακαινίστηκε εκ βάθρων το 2002. Λόγω μικρού μεγέθους οι κάτοικοι τον λένε Αϊ Γιαννόπουλο. Βρίσκεται στην περιοχή του Πρινίλα, πάνω στο δρόμο που οδηγεί στην πίστα μότο – κρος (εδώ ακριβώς τελειώνει η άσφαλτος), ανάμεσα από ελιές και πουρνάρια. Αναφέρεται ήδη το έτος 1516 «εις την Ράχη, εις τον Άγιο Ιωάννη».

Ο Παντοκράτορας από ανατολικά.



      Ο κυριότερος ναός, ο Παντοκράτορας ή Σωτήρας, σύμφωνα με τις πηγές βρισκόταν εντός του χωριού. Βρίσκεται 100 μέτρα πριν φτάσουμε ατον Αϊ Γιαννόπουλο, δεξιά σε χωματόδρομο για 800 περίπου μέτρα, σε κορυφή ελαιόφυτου λόφου (σε ιδιόκτητη περιοχή). Στη διαδρομή, ανάμεσα από συνεχόμενες καλλιέργειες στα αριστερά μας, περνάμε και από την πηγή νερού «Καμαρέλα». Ο ναός δυστυχώς, είναι από πολλά χρόνια ερειπωμένος, και όμως διασώζονται κάποια σπαράγματα τοιχογραφιών σε δύο και τρεις στρώσεις. Από εδώ, η θέα προς τη λιμνοθάλασσα Κορισσίων, το βουνό του Αγίου Ματθαίου και του Σταυρού, είναι εξαιρετική.
       Τιμής ένεκεν στους κατοίκους του Πρινίλα, ακολουθούν τα επώνυμα του χωριού που γνωρίζουμε, μέσα από νοταριακές πράξεις (εντός παρενθέσεως ο αριθμός εμφάνισης προσώπων με το ίδιο επώνυμο): Κοκόλης (6), Μορφόπουλος (4), Κουτζοράφθης (3), Μάρκος της Ευφροσύνης (Μάρκος, Νικόλαος & Αντωνία 3), Αργυρός (2), Μπούγιας (2), Μούρεσης (2), Πλόημος (2), Στασινός, Κοντόπουλος, Πάχαινα, Κεφαλληνός, Νικηφόρος, Μεταξού, Σίδερης, Ποθητός, Παξινός, Ρουμποτής, Φάντης, Κάημαινα (μητέρα του Φάντη) & Στασινός.



ΠΗΓΕΣ

- Χαρίλαος Β. Κόλλας «Η ΝΗΣΟΣ ΤΩΝ ΚΟΡΥΦΩΝ ΤΟΝ 16Ο ΑΙΩΝΑ» τ. Α’. Κέρκυρα 1994.

- Ευθύμιος Κ. Λίτσας – Ευδοκία Χ. Λεοντιάδου «Δημήτριος Φαρμάκης. ΝΟΤΑΡΙΟΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ ΑΓΙΟΥ ΜΑΤΘΑΙΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΩΝ ΕΤΩΝ 1515-1525». UNIVERSITY STUDIO PRESS. Θεσσαλονίκη 2011.


Γ. Δημουλάς

Τρίτη 16 Ιουλίου 2013

Στις ακτές της Νεκροθάλασσας – μέρος β΄

Εις την παραποταμίαν των Πεζαμύλων

Ο λόφος του Κατακαλού από Χρυσίδα.


            Το πασέντσιο στα παραλίμνια μέρη, αφήνοντας πίσω τις αλυκές και την αρμύρα και κινούμενο νοτιοδυτικά, προσπερνά κάνα δυο ρυάκια και το λόφο του Κατακαλού, για να φτάσει εκεί όπου ξανοίγεται η παλαί ποτέ περιοχή των Πεζαμύλων. Η γειτνίαση των δυο τοποθεσιών, έστω και με έναν παράγοντα αβεβαιότητας, διαφαίνεται και σε συμβολαιογραφική πράξη του 1563 όπου μνημονεύονται «ελαίς αις έχει εις την περιοχήν των Πεζαμύλων και του Κατακαλού». Προς νότο οι Πεζαμύλοι συνόρευαν με την Χρυσίδα επομένως εκτείνονταν, προσεγγιστικά, από του Τσάρου μέχρι του Βρυώνη, όπου χρησιμοποιείται ακόμη η ονομασία.

Κάπου εδώ απλώνονταν οι Πεζαμύλοι.



            Το τοπωνύμιο αποκαλύπτει συσχέτιση με μύλους, κάτι που ήδη συνέβαινε το 1502, οπότε και γίνεται λόγος για «μυλικόν εργαστήριον αλεθούμενον όπερ έχουν ης την παραποταμίαν των Πεζαμύλων». Αυτονόητο λοιπόν ότι δεν έλειπαν τα τρεχούμενα νερά που εκτός του ότι έσερναν σε ξέφρενο χορό τις φτερωτές των μύλων μέχρι και τον 19ο αιώνα, πότιζαν και τα πλείστα χωράφια που καλλιεργούνταν εκεί. Άλλη δραστηριότητα που λάμβανε χώρα, επί της ακτής της λιμνοθάλασσας και μέχρι το '60 - '70, ήταν η συλλογή στρειδιών από κατοίκους των τριγύρω χωριών, ακόμη και των Αγίων Δέκα, τα οποία πουλούσαν μπας και καλύψουν μέρος των βιοποριστικών τους αναγκών. Επίσης, διαδομένες φαίνεται πως ήταν και οι αμπελοκαλλιέργειες. Μια απ' τις παλαιότερες καταγραφές είναι του 1512 και μιλά για «αμπέλι... ης την περιοχήν της Καστανίας ήτοι των Πεζαμύλων». Η αναφορά αυτή δείχνει ότι συνορεύουσα με τους Πεζαμύλους ήταν και η Καστανιά. Ένα παλαιότατο τοπωνύμιο που προφανώς έχει να κάνει με την παρουσία καστανόδενδρων. Απαντάται για πρώτη φορά το 1432 ως προσωνύμιο του ναού της Υ.Θ. Καστανέας, η οποία ταυτίζεται κατά πάσα πιθανότητα με την υπάρχουσα σήμερα Υ.Θ. Χρυσοστέφανη. Αξιοσημείωτο βεβαίως είναι το γεγονός ότι 600 χρόνια μετά, στην Καστανιά φυτρώνουν ακόμη, έστω και αραιά, καστανιές, κληρονόμοι της χλωρίδας του παρελθόντος. Οι πηγές του 16ου αιώνα δεν τη μνημονεύουν ως οικισμό όμως μιλούν για ανθρώπινη δραστηριοποίηση και την παρουσία λουτρουβιού, ελαιόδεντρων, χωραφιών. Τη μορφή οικισμού, όπως και το γειτονικό Μπαστούνι, θα την λάβει στις πιο πρόσφατες εποχές.

Οι καστανιές συνεχίζουν να δικαιολογούν την ονομασία της τοποθεσίας.


Υ.Θ. Χρυσοστέφανη. Ολίγον τι στραβή και ασύμμετρη κάτι που ίσως οφείλεται στην παλαιότητά της και στην ύπαρξη διάφορων οικοδομικών φάσεων.



            Επιστρέφοντας στους Πεζαμύλους, η αναζήτηση της λεγόμενης «παραποταμίας» τους στο σήμερα, αποδεικνύεται αινιγματική. Ίσως αυτή θα μπορούσε να εντοπιστεί στη ρεματιά της Καστανιάς ή στην πηγή του Ραρτούρου που πηγάζει στου Βρυώνη και κινούσε νερόμυλο μέχρι τον 19ο αιώνα. Δεδομένων όμως των αλλαγών που έχει γνωρίσει ο χώρος και της πιθανής εκτροπής ή του μπαζώματος των ρεμάτων, κάθε προσπάθεια ταύτισης κινείται στη σφαίρα των υποθέσεων. Δυσκολία ταύτισης παρουσιάζει και η αναφερόμενη κατά το 1754 στους Πεζαμύλους, Υ.Θ. Ευαγγελίστρια. Ίσως πρόκειται για τον ομώνυμο ναό στου Τσάρου, αν και αυτός αναγράφει ως έτος ανέγερσης το 1849.  

Η ρεματιά της Καστανιάς κατευθυνόμενη προς Τσάρου. Λίγο ακόμη και θα την ξαφανίσουν.


Χρυσίδα, οι κήποι του Αλκίνοου

Δαιδαλώδεις ακτογραμμές στην Χρυσίδα.

            Ο κύκλος του οδοιπορικού θα κλείσει στις νοτιοδυτικές ακτές της Νεκροθάλασσας. Στην παραλίμνια περιοχή από του Βρυώνη μέχρι το Πέραμα, τη θρυλική Χρυσίδα, τοπωνύμιο που φέρνει στο νου την ομηρική Χρυσηίδα, κόρη του μάντη Χρύση. Κύριο προσόν της τοποθεσίας είναι η εύνοια που της έδειξαν οι υδάτινες θεότητες. Η άφθονη ροή νερών γεννούσε αργά αργά προσχωσιγενή εδάφη και αποτελούσε μια αστείρευτη πηγή που είχε τη δυνατότητα να αρδεύει, με φυσικό τρόπο ή με μικρά τεχνικά έργα, τις μεγάλες εκτάσεις γης που εκτείνονταν σ’ αυτό το μέρος. Δηλαδή συνθήκες ελκυστικές για εκτεταμένη αγροτική δραστηριότητα που πρέπει να εφαρμόστηκε εκεί από παλαιοτάτων χρόνων και η οποία επιβεβαιώνεται και από τα τεκμήρια.

Το ποτάμι τση Χρυσίδας στα φόρτε του. Σπάνια εικόνα διότι συνήθως είναι στεγνό.

            Παραδοσιακά η Χρυσίδα ήταν χώρος αμπελοκαλλιεργειών. Το 1275, χρονιά στην οποία ανάγεται και η παλιότερη γραπτή αναφορά στο τοπωνύμιο, Crisida, απλώνονταν στη περιοχή οι αμπελώνες της Βράναινας, ενώ σε αγροληπτικές συμβάσεις του 15ου και 16ου αιώνα γίνεται συχνή μνεία σε αμπέλια, χωρίς όμως να παραλείπονται τα λιόδεντρα και άλλες καλλιέργειες της εποχής. Στους πιο πρόσφατους αιώνες ο χώρος, γνώρισε εντατικοποίηση των καλλιεργειών και την επέκτασή τους σε νέα είδη. Μεταξύ αυτών η φημισμένη αγριόφραουλα (fragaria vesca επιστημονικά) της Χρυσίδας που παραγόταν σε ικανές ποσότητες μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα και συνεχίζει ακόμη, έστω και περιορισμένα, να καλλιεργείται εκεί και να διατίθεται από τους ίδιους τους παραγωγούς της. Παράλληλα με τις καλλιέργειες, η έντονη παρουσία του υδάτινου στοιχείου ευνοούσε και την λειτουργία νερόμυλων. Άρχισαν να αλέθουν ίσως και πριν τον 16ο αιώνα συνεχίζοντας μέχρι τα μέσα του 20ου, οπότε και σώπασε ο τελευταίος νερόμυλος της Χρυσίδας. Πίσω απ' όλες αυτές τις δραστηριότητες μοχθούσαν κυρίως Κυνοπιαστινοί αφού πολλά απ' τα χτήματα της περιοχής ανήκαν σ' αυτούς. Εκεί διέθεταν και καλύβια όπου διέμεναν κατά την περίοδο των αγροτικών εργασιών, γεγονός που τους οδήγησε να χτίσουν, το 1785, το ναό της Αγίας Κυριακής για την κάλυψη των θρησκευτικών τους αναγκών. Με βάση τα παραπάνω λοιπόν φαίνεται πως η Χρυσίδα ήταν ένας ευλογημένος τόπος. Δεν είναι τυχαίο που ενέπνευσε τον ιστοριοδίφη Στυλιανό Βλασσόπουλο να τη βαφτίσει "Κήποι του Αλκίνοου" παραπέμποντας στις ομηρικές περιγραφές του βασιλείου του Φαίακα άνακτα.  Ένας ακόμη χαρακτηρισμός της τοποθεσίας ήταν "The Chessboard fields", Σκακιεροχώραφα ας πούμε, που επινόησε ο φυσιοδίφης Gerald Durrell για να περιγράψει τα τετράγωνα αγροτεμάχια που σχηματίζουν οι σούδες στην παραλίμνια περιοχή. Απαντά ως τίτλος κεφαλαίου σ' ένα βιβλίο του όπου και περιγράφει γλαφυρά τις περιπλανήσεις του σ' αυτά τα καρποφόρα χώματα.

Άποψη Χρυσίδας από Κατσαράτικα. Κάτω δεξιά διακρίνονται αμυδρά και τα "Σκακιεροχώραφα".



            Γυρνώντας στο σήμερα, με την οικοδομική ανάπτυξη και την αλλοίωση του χώρου, δύσκολα ανασυνθέτει κανείς το εύφορο μωσαϊκό που σχηματιζόταν στην Χρυσίδα τον παλιό καιρό. Πάρα ταύτα διασώζονται ακόμη κάποιες ψηφίδες του για να θυμίζουν το χθες. Η καλλιεργητική δραστηριότητα, αν και μειωμένη, δεν έχει πάψει. Την ύπαρξη νερόμυλων μαρτυρούν τα ερείπια τριών απ’ αυτούς. Η Αγία Κυριακή συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς. Δίπλα της, καλά κρυμμένη κάτω από την άσφαλτο, στέκεται η γέφυρα που χτίστηκε επί Αγγλοκρατίας. Κάτω απ’ τη γέφυρα ακόμη πηγάζει το ποταμάκι της Χρυσίδας, που ίσως σχετίζεται με την αναφερόμενη κατά το 1503 «παραποταμίαν της Κρησήδας». Αυτό μαζί με κάνα δυο άλλες πηγές, έστω και αποδυναμωμένα, συνεχίζουν να τροφοδοτούν την τοποθεσία, στην αιώνια τους πορεία προς τη λιμνοθάλασσα.


Η Αγία Κυριακή.




Πηγές

  • Ανδηγαυική Κέρκυρα (13ος -14ος αι.) - Σ. Ασωνίτης
  • Η Κέρκυρα και τα Ηπειρωτικά παράλια στα τέλη του Μεσαίωνα (1386-1462) - Σ. Ασωνίτης
  • Κέρκυρα, απ’ όπου χαράζει ως όπου βυθά - Γεράσιμος Δημουλάς
  • Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα – Χ. Κόλλας
  • Εμμανουήλ Τοξότης, νοτάριος Κέρκυρας, πρωτόκολλο, πράξεις των ετών 1500-1503 – Εκδόσεις Ιονίου Πανεπιστημίου
  • Αντώνιος Σπυρής, νοτάριος και Πρωτοπαπάς Κερκύρων, Πρωτόκολλο (1560-1567) – Εκδόσεις Ιονίου Πανεπιστημίου
  • Η Εστία Κυνοπιαστών http://koinonkynopiaston.blogspot.gr/ όπου μεταξύ άλλων αναφέρονται πολλά στοιχεία και για την Χρυσίδα.
  • My family and other animals – Gerald Durrell

Δευτέρα 15 Ιουλίου 2013

Ο μυστηριώδης Πρινίλας του Νότου – μέρος α΄



...Μια ξενάγηση στο εξαφανισμένο χωριό του Πρινίλλα Νότου με κείμενο και φωτογραφιές του Γ. Δημουλά. Το άρθρο έχει δημοσιευθεί στην "Σπερατζάδα τσου Κορφούς".


Ελιές κι οχτιές ορίζουν τον χώρο που κάποτε υπήρχε ο Πρινίλλας. Στο βάθος ο ναός του Παντοκράτορα.
        Ο Πρινίλας (ή Πρινύλας, Μπρινύλας, Πρινίλλας, Μπερνίλας κλπ), βρίσκεται στο νότιο μέρος του νησιού, 31 χιλ. από την πόλη της Κέρκυρας, λίγες εκατοντάδες μέτρα δυτικά και νότια από τα Βραγκανιώτικα. Η ονομασία του χωριού οφείλεται, όπως δηλώνει η κατάληξη -ιλας, στη δασώδη περιοχή, που τότε ήταν γεμάτη με πρίνους (πουρνάρια, αειθαλείς δρυοβάλανοι) και που τώρα έχουν μειωθεί αρκετά λόγω των πολλών καλλιεργούμενων εκτάσεων. Το δέντρο αυτό καθόριζε την οικονομική ζωή πολλών χωρικών της Κέρκυρας για αιώνες. Συγκεκριμένα, το πρινοκόκκι (παράσιτο του πρίνου) ήταν ένα από τα κύρια εξαγώγιμα προϊόντα του νησιού και χρησίμευε στη βιοτεχνία υφασμάτων, προκειμένου να παρασκευαστεί το αριστοκρατικό κόκκινο χρώμα (λεγόμενο scarlato). Για τη διαδικασία αυτή, ο Κ. Σιμόπουλος αναφέρει: «Στα φύλλα του πρίνου τα έντομα αυτά, σχηματίζουν την άνοιξη, αφού γονιμοποιηθούν, μικρό εξόγκωμα, απόθεμα αυγών και χρωστική ουσία. Πριν εκκολαφθούν, οι χωρικοί συγκέντρωναν τους κόκκους, τους έβρεχαν με κρασί ή ξύδι και τους στέγνωναν στον ήλιο. Οι κόκκοι αποκτούσαν χρώμα ερυθρόφαιο, μεγέθους πιπεριού ή μπιζελιού, με κονιώδη μάζα που έδινε βαθύ κόκκινο χρώμα στο μάλλινο ή μεταξωτό ύφασμα».



ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 
     Εγγράφως, στις νοταριακές πηγές, το χωριό εμφανίζεται το έτος 1502 όταν σε πράξη του νοτάριου Τοξότη Εμμανουήλ αναφέρεται ο «…παπά Λοίσιος ο Αργυρός, από χωρίον Πρινίλος…».
Σημειώνεται ότι η δεκαρχία του Πρινίλα, η οποία αναφέρεται στις πηγές ήδη το έτος 1246, και η οποία με βάση το όνομα του ιερέα Γιαλοψού, έχει χωροθετηθεί από τους ντόπιους ερευνητές στην περιοχή του χωριού των Πάγων (επώνυμο που απαντάται και σήμερα στην ευρύτερη περιοχή), στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού, δεν φαίνεται να σχετίζεται με τον Πρινίλα του Νότου. Για να αποφεύγεται μάλιστα η σύγχυση ο Πρινίλας του βορρά απαντάται στις πηγές και ως Παγοπρινίλας.
     Στην ενετική απογραφή του 1583 δεν υπάρχει αναφορά στον Πρινίλα αλλά ούτε στα γειτονικά Βραγκανιώτικα, ενδεχομένως λόγω του πολύ λίγου πληθυσμού τους, να προσμετρήθηκαν με άλλα χωριά ή να μην καταμετρήθηκαν καθόλου.

Γέρικη ελιά στον Πρινίλλα. Άραγες το πρόλαβε το χωριό;



         Ο Πρινίλας (του νότου) έπαψε να υπάρχει από τις αρχές του 17ου αιώνα, με βάση τα λίγα πληροφοριακά στοιχεία από πηγές για το χωριό, όμως ο πλούσιος κάμπος της περιοχής δεν σταμάτησε να καλλιεργείται και ως κύριοι γαιοκτήμονες αναφέρονται οι Γολέμηδες, στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και οι Τριβόληδες τον 18ο. Το 1753 μέσα από την γνωστή Πρωτοπαπαδική επίσκεψη του Σπυρίδωνος Βούλγαρη στους ναούς του νησιού μαθαίνουμε ότι «Εις τόπον λεγόμενον Πρινίλα, εις τόπους λογγόδης ευρίσκονται δύο ερημοκλήσια γιούς των ευγενών μισέρ Μπένου Τριβόλι και μισέρ Ματίου Βερβιτσιώτου.». Οι κάτοικοι, της ευρύτερης περιοχής έβλεπαν επί αιώνες τα ερείπια του «αφανισμένου χωριού», όπως έμεινε στον προφορικό λόγο, χωρίς όμως να περάσει στις επόμενες γενιές η γνώση των συμβάντων του παρελθόντος. Έτσι σήμερα δεν μας είναι γνωστές οι αιτίες, το πώς, πότε και από ποια αιτία εξέλιπε ο Πρινίλας. Η τοπική προφορική παράδοση εύκολα χρεώνει το γεγονός στους πειρατές, την άλλη μάστιγα της εποχής. Οι γραπτές όμως πηγές σιωπούν και δεν το επιβεβαιώνουν!



ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΙΝΙΛΑ 
     Όμως γεννώνται αρκετά ερωτηματικά σχετικά με το χωριό. Πρώτο ερωτηματικό η επιλογή της θέσης του χωριού. Την εποχή που εξετάζουμε ο Πρινίλας είναι ο πιο κοντινός οικισμός στην φιλική προς τις επιδημικές ασθένειες, λιμνοθάλασσας των Κορισσίων και κοντά στα έλη Μπουρίνα και Βδελλαριά. Αλήθεια γιατί οι πρώτοι κάτοικοι επέλεξαν μια τόσο επικίνδυνη για την υγεία τους περιοχή? Σε αντιδιαστολή βέβαια, υπήρχε άφθονο ψάρι, κυνήγι, καλλιεργήσιμη γη και φυσικά υδάτινη επάρκεια, σε μια κοινωνία φτωχική, λιτή αλλά με σχετική αυτάρκεια.

Κορισσίων από Πρινίλλα. Τα Λαγούδια ξεπροβάλουν αχνά στον ορίζοντα.


     Ο προσανατολισμός του χωριού δεν ήταν ξεκάθαρος, σίγουρα έβλεπε προς το βορρά αλλά και προς τα δυτικά. Ήταν δηλαδή εκτεθειμένο σε υγιεινούς βόρειους ανέμους, αφού βρισκόταν σε κορυφή χαμηλού λόφου, μάλλον δύο λόφων με βάση τα κατά καιρούς ευρήματα (χαλάσματα, κεραμικά, πέτρες κλπ), σίγουρα σε κάπως πιο ασφαλή θέση, από τα πεδινά και παραθαλάσσια μέρη.
      Με βάση τις πηγές λοιπόν, γνωρίζουμε ότι το χωριό στεκόταν στο λόφο όπου ορθώνεται σήμερα ο ερειπωμένος ναός του Σωτήρα ή Παντοκράτορα. Παραχωρητήριο χρήσης δικαιωμάτων του ναού, το 1524 μας πληροφορεί τα εξής «…μισέρ Ματίος ο Δελαπιόντας, πολήτης Κορυφών… εσυμφώνισεν με τον παρόντα ευλαβέστατων ιερέα κυρ Θεόδορον τον Γιανίτζι από χωρίον Αγίου Ματθαίου και επέδοσεν προς αυτόν την εκκλησία του Σoτήρα όπερ έχει εντός του χωρίου του Πρυνήλος… και εις χρόνους ερχάμενους τελίους γ’ (3). και να οφίλει ο ριθείς ιερεύς να πληρόνη τον κάθε χρόνον εις φθιάσιν και εικοδόμην της ριθήσης εκκλησίας υπέρπυρα κ’ (20)…».
     Άλλο ερωτηματικό αποτελεί η παλαιότητα του χωριού. Αν ο Πρινίλας είναι αρκετά παλαιότερος του 15ου αιώνα, τότε κάποιο ρόλο στην επιλογή της θέσης του χωριού πιθανώς να έπαιξε και το σχετικά κοντινό κάστρο Γαρδικίου, θέση προστασίας και των κατοίκων του Πρινίλα, σε παλαιότερες εποχές όταν το κάστρο έσφυζε από ζωή.

Το βουνό του Άι Μαθιά στους πρόποδες του οποίου ορθώνεται και το κάστρο του Γαρδικίου.

     Κατά τον Ιωσήφ Παρτς ο «ερυθρός πώρος… της περιοχής κατέστη επιζήτητος οικοδομήσιμος λίθος, χρήσιν δε αυτού ποιούνται ου μόνον εν ταις εγγύς αλλά και εν ταις απωτέρω κειμέναις κώμαις, ως εν Νεοχωρίω. Χρήσις αυτού εγένετο και προς ανοικοδόμησιν του Πύργου του Γαρδικίου». Μπορούμε προφανώς να υποθέσουμε ότι χτίστες του κάστρου υπήρξαν, σε παλαιότερη εποχή, μεταξύ άλλων και οι κάτοικοι του Πρινίλα, με την προϋπόθεση φυσικά ότι ο Πρινίλας είναι τόσο παλιός όσο το κάστρο. Η προφορική παράδοση πάντως επιβεβαιώνει ότι οι κάτοικοι του Πρινίλα υπήρξαν ονομαστοί τεχνίτες αλλά και σπουδαίοι χτίστες.
      Ένα άλλο ερώτημα που ανακύπτει είναι εξίσου μετέωρο. Τι σχέση μπορεί να έχει ο Πρινίλας με το χωριό του Χλωμού? Είναι γνωστό πως στο χωριό του Χλωμού διατηρείται έντονη η παράδοση για την παλαιότερη θέση του χωριού στην περιοχή της λιμνοθάλασσας Κορισσίων. Μήπως το παλιό χωριό του Χλωμού βρισκόταν κοντά στον Πρινίλα? Σε νοταριακό έγγραφο πώλησης ελαιοδένδρων, του έτους 1516, του νοτάριου Δημητρίου Φαρμάκη αναφέρεται η τοποθεσία Παλιόσπιτα «… η μία στίκεται εις τα Παλιόσπιτα…». Μήπως σε αυτά τα λεγόμενα «Παλιόσπιτα» κείτονταν κάποτε το χωριό του Χλωμού? Μήπως ο Χλωμός είχε κάποιες ιδιαίτερες, ίσως και συγγενικές, σχέσεις με τον Πρινίλα? Στις δυστυχώς λίγες, σωσμένες νοταριακές πηγές βρήκαμε τρία κοινά επώνυμα, κατοίκων των δύο χωριών, τα Ποθητός, Μάρκος και Κεφαλληνός. Υπάρχουν όμως και τα χτήματα των κατοίκων του Χλωμού, τα οποία σήμερα βρίσκονται γύρω από τη λιμνοθάλασσα Κορισσίων, και ποιος ξέρει από πόσο καιρό πριν. Αυτό είναι ένα στοιχείο που ενισχύει την άποψη, η από γενιά σε γενιά κατοχή της γης δηλαδή, περί μετακίνησης των κατοίκων του Χλωμού, από την περιοχή της λιμνοθάλασσας των Κορισσίων, στη σημερινή θέση του Χλωμού.
     Ένα ερώτημα που μπορεί όμως να απαντηθεί με μικρή απόκλιση, είναι ο πληθυσμός του χωριού στις αρχές του 16ου αιώνα, κυρίως μεταξύ 1502 και 1524, με βάση πάντα τα υπάρχοντα νοταριακά τεκμήρια. Από αυτές τις πράξεις, γνωρίζουμε τουλάχιστον 20 διαφορετικά επώνυμα, τα οποία ανήκαν σε 37 διαφορετικά άτομα. Αυτό δείχνει, με μικρή απόκλιση, ότι το χωριό πρέπει να είχε την περίοδο εκείνη πληθυσμό γύρω στα 100 άτομα, αριθμό καθόλου μικρό για την εποχή.


....Συνεχίζεται...

Πέμπτη 11 Ιουλίου 2013

Στις ακτές της Νεκροθάλασσας – μέρος α΄

Το παρατηρητήριο αναδύεται μέσα από τους καλαμιώνες της Χρυσίδας.



            Η λιμνοθάλασσα Χαλικιόπουλου, ή Νεκροθάλασσα όπως την αποκαλούσαν οι μεσαιωνικοί Κορφιάτες, αν και ορατή σχεδόν από παντού και οικεία, προσφέρει ελάχιστες δυνατότητες για κατ’ αίσθηση εμπειρία με τις ακτές της. Όχι απροσδόκητα αφού μάλλον εξυπηρετεί ως χαβούζα και ανάδειξη δεν υφίσταται. Λίγο το αεροδρόμιο, λίγο οι ιδιωτικές επιχειρήσεις, λίγο οι καλαμιώνες, λίγο οι αμφιβόλου νομιμότητας περιφράξεις κλπ εμποδίζουν κάθε προσέγγιση, με εξαίρεση τη ζεύξη Πέραμα – Βλαχερνά και κάνα δυο άλλα σημεία. Το ένα απ' αυτά βρίσκεται στην οδό Υλλαϊκού λιμένα, στους πρόποδες του λόφου του Κατακαλού. Φτάνοντας εκεί, η όποια προσπάθεια περιπλάνησης τερματίζεται άμεσα λόγω της «ιδιωτικοποίησης» του αιγιαλού και των περιφράξεων που φτάνουν μέχρι μέσα στο νερό! Περιττό φυσικά να αναφερθεί η πληθώρα σκουπιδιών που ομορφαίνει το χώρο. Πάμε στη Χρυσίδα λοιπόν όπου τα πράματα είναι κάπως καλύτερα. Ένας χωματόδρομος οδηγεί κατευθείαν στην ακτή όπου βρίσκεται και ένα παρατηρητήριο ορνιθοπανίδας που έχει εγερθεί από την τοπική αυτοδιοίκηση. Κάποτε υπήρχε εκεί και ένα κιόσκι με παγκάκια το οποίο έβγαλε φτερά και πέταξε, ολόκληρο. Φυσικά αίτια; Ανθρωπογενή; Απήχθη από εξωγήινους; Δεν γνωρίζουμε. Το σίγουρο είναι ότι η ανάδειξη δεν προχώρησε, ο χώρος βρίθει από σκουπίδια και η ελευθερία κινήσεων παρεμποδίζεται από την πληθώρα μικρών καναλιών που χαράζουν την ακτογραμμή. Τζίφος και εδώ. Έτσι, μόνο σαν κρύο αστείο μπορεί να ερμηνευτεί η αναφορά για τη λιμνοθάλασσα Χαλικιόπουλου, σε παλιά ιστοσελίδα του πρώην Δήμου Αχιλλείων, ότι «Πρόκειται για έναν υγροβιότοπο με μεγάλη οικολογική αξία, που δίνει τη δυνατότητα στον περιηγητή ν΄απολαύσει την ποικιλία της χλωρίδας και της βλάστησης». Τελικά, ίσως μια βουτιά στις ιστορικές πηγές έχει πιο πολύ ενδιαφέρον ενώ μπορεί να φέρει στην επιφάνεια κάποια ενδιαφέροντα ξεχασμένα στοιχεία για τις ακτές της Νεκροθάλασσας του χθες. Για να δούμε.....

Τέλος διαδρομής, εισέρχεστε σε ιδιωτική περιοχή...


Υλλαϊκός λιμένας και το άλλο Πέραμα

Ο αεροδιάδρομος στις ανατολικές ακτές Νεκροθάλασσας. Κάπου εκεί απλωνόταν ο Υλλαϊκός λιμένας, όπως πιστεύεται (φωτό Γ. Δημουλα).
            Η χωροχρονική περιπλάνηση στις παραλίμνιες τοποθεσίες της Νεκροθάλασσας θα ξεκινήσει απ' τ' ανατολικό σύνορό της. Εκεί όπου τα νερά της συναντούν την πρασινοντυμένη χερσόνησο του Κανονίου και το νότιο τμήμα του αεροδιάδρομου. Κάπου σ' αυτές τις ακτές θεωρείται πως ήταν αραγμένος ο Υλλαϊκός λιμένας και προσέφερε καταφύγιο σε πολυταξιδεμένα καράβια ενώ λίγο παραπέρα ζούσε και ανέπνεε η αρχαία πόλη του νησιού. Αναπόφευκτα, η ευρύτερη περιοχή φέρει πολλές μαρτυρίες της παρουσίας των Κορκυραίων, όπως το τμήμα του αρχαίου τείχους που σήμερα στηρίζει τα απομεινάρια της Παναγίας Νερατζίχας. Ταυτόχρονα, αυτός ο ναός, το παλαιοχριστιανικό καθολικό της μονής των Αγίων Θεοδώρων, καθώς και το λείψανο βυζαντινής τοιχοποιίας δίπλα στην Αγία Παρασκευή, διαβεβαιώνουν πως ο χώρος δεν ερημώθηκε εντελώς με την εγκατάλειψη της αρχαία πόλης και του Υλλαϊκού λιμένα κατά τους Μέσους Χρόνους.
Η Νερατζίχα χτιμένη πάνω σε τμήμα πύργου της οχύρωσης της αρχαίας πόλης που πιθανόν σχετιζόταν με τον παρακείμενο Υλλαϊκό λιμένα. 5ος αιώνας π.Χ. (φωτό Γ. Δημουλά).




Η Αγία Παρασκευή, υπαρκτή ήδη τον 16ο αιώνα, και το λείψανο τοιχοποιίας που ανάγεται στους βυζαντινούς χρόνους.


            Στους επόμενους αιώνες τα εδάφη αυτά πρέπει να παρουσίαζαν αρκετή ζωντάνια αφού το 16ο αιώνα οι ποπολάροι καλλιεργούν σ' αυτά, δραστηριότητα που είχε ξεκινήσει προφανώς παλαιότερα, ενώ αναφέρεται και η παρουσία αρκετών ναών. Οι πηγές μιλούν για χωράφια, κήπους, αμπελώνες, ελιές, δένδρα οπορωφόρα, αλλά και για την Αγία Παρασκευή ενώ τον 17ο αιώνα για την Κασσωπίτρα και την Βλαχέρνα. Εκτός των άλλων, το νότιο τμήμα της τοποθεσίας είχε ιδιαίτερη σημασία καθότι απ' εδώ οι Κορφιάτες περνούσαν, με τη χρήση πλοιαρίων, στις απέναντι ακτές της Νεκροθάλασσας, προκειμένου να κόψουν δρόμο για τη νότια Μέση Κέρκυρα. Γι' αυτό ήταν γνωστό, τουλάχιστον από τα τέλη του 15ου αιώνα, ως Πέραμα, τοπωνύμιο που τότε αναφερόταν στην εδώθεν και εκείθεν πλευρά του στομίου της λιμνοθάλασσας.



Οι αλυκές

Οι ακτές που κάποτε φιλοξενούσαν τις αλυκές.




            Το οδοιπορικό συνεχίζει φτάνοντας στα βόρεια παράλια της λιμνοθάλασσας, όπου κάποτε ίδρωνε το πόπολο για να μαζέψει το «χρυσάφι» της θάλασσας, το οποίο εμπορευόταν η Σερενίσιμα αποκομίζοντας σημαντικά έσοδα. Εκεί λοιπόν απλώνονταν οι αλυκές, καταλαμβάνοντας την έκταση όπου σήμερα περιλαμβάνει, περίπου, το Δημοτικό Νεκροταφείο, τις εγκαταστάσεις του αεροδρομίου και το βόρειο άκρο του αεροδιάδρομου. Πότε ξεκίνησαν τη λειτουργία τους δεν είναι γνωστό, αφού δεν έχει ξεκαθαριστεί αν οι αλυκές που απαντώνται στο προάστιο κατά τα τέλη του 14ου αιώνα, αναφέρονται σ’ αυτές ή σε αλυκές στον κόλπο της Γαρίτσας. Πάντως πρέπει να ήταν ήδη σε λειτουργία τον 16ο αιώνα. Από την περιοχή δεν έλειπαν και οι ναοί, όπως η σωζόμενη μέχρι και σήμερα, μεταξύ λεωφόρου Επτανήσου και Εθνικής οδού, Παναγία Μεγαλομάτα, λίγο βορειότερα (Κουλίνα σήμερα) η αφανισμένη Αγία Ελένη και κάπου στην ευρύτερη περιοχή ο επίσης αφανισμένος Άγιος Δημήτριος, μνημονευόμενοι και οι τρεις από τον 16ο αιώνα. Εν γένει, φαίνεται πως ο τόπος, πλην της πλευράς προς το προάστιο των Καστράδων, μάλλον ήταν έρημος αφού το 1754, στην καταγραφή των ναών του νησιού, σχετικά με την Αγία Ελένη, αναφέρεται ότι «είναι εις τόπον μακριά από σπίτια και υποκείμενος να την κλέψουν, ως είπαν».

Χάρτης των μέσων του 18ου αιώνα όπου διακρίνονται οι αλυκές και χωράφια, δεξιά σημειώνονται αμυδρά η Υ.Θ. Μεγαλομάτα και η Αγία Ελένη ενώ αριστερά η Νερατζίχα, η μονή των Αγίων Θεοδώρων καθώς και η μονή της Υ.Θ. Λαμποβίτισσας (εικόνα από το http://www.corfuhistory.eu).





            Η αυλαία των αλυκών έπεσε το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα και στον ίδιο περίπου χώρο, ο αέρας άρχισε να αντηχεί χλιμιντρίσματα και ποδοβολητά αλόγων. Οι Εγγλέζοι, εκμεταλλευόμενοι το επίπεδο έδαφος που είχε διαμορφωθεί, διοργάνωναν εκεί ένα από τα αγαπημένα τους σπορ, τις ιπποδρομίες. Έναν αιώνα μετά, ενώ ήδη οι οβίδες άπλωναν τη σκιά του θανάτου στα χαρακώματα της Κεντρικής Ευρώπης, το νησί έρχεται υπό την κυριαρχία της Αντάτ η οποία δημιουργεί μια βραχύβια βάση ανεφοδιασμού με υπόστεγο για αερόπλοια, στη θέση περίπου του σημερινού κολυμβητήριου. Εκεί κοντά, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, θα κατασκευαστεί ένας υποτυπώδης αερολιμένας που θα δεχτεί την παρθενική του προσγείωση αεροσκάφους το 1937. Στα επόμενα χρόνια αυτός θα μετακομίσει στην τωρινή του θέση όπου θα περάσει διάφορες κατασκευαστικές φάσεις μέχρι να πάρει τη σημερινή του μορφή.
Χάρτης του 1843 όπου σημειώνεται η πίστα των ιπποδρομιών "Race Course", στον χώρο των πρώην αλυκών. (φωτό Τάσου Ζωχιού).



Πηγές


  • Η Κέρκυρα και τα Ηπειρωτικά παράλια στα τέλη του Μεσαίωνα (1386-1462) - Σ. Ασωνίτης
  • Κέρκυρα, απ’ όπου χαράζει ως όπου βυθά - Γεράσιμος Δημουλάς
  • Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα – Χ. Κόλλας
  • Ο αστικός χώρος και τα Ιερά. Η περίπτωση της Κέρκυρας τον 16ο αιώνα - Σ. Καρύδης  
  • Ναοί και Μοναστήρια Κέρκυρας – Παξών και Οθωνών στα μέσα του ΙΗ΄ αιώνα - Καπάδοχος Χρ. Δημήτριος
  • http://www.corfuhistory.eu το οποίο και ευχαριστούμε για την άδεια χρήσης φωτογραφίας.
  • Αρχείο Τάσου Ζωχιού τον οποίο και ευχαριστούμε για την άδεια χρήσης φωτογραφίας.