Στις ακτές της Νεκροθάλασσας – μέρος β΄

Εις την παραποταμίαν των Πεζαμύλων

Ο λόφος του Κατακαλού από Χρυσίδα.

            Το πασέντσιο στα παραλίμνια μέρη, αφήνοντας πίσω τις αλυκές και την αρμύρα και κινούμενο νοτιοδυτικά, προσπερνά κάνα δυο ρυάκια και το λόφο του Κατακαλού, για να φτάσει εκεί όπου ξανοίγεται η παλαί ποτέ περιοχή των Πεζαμύλων. Η γειτνίαση των δυο τοποθεσιών, έστω και με έναν παράγοντα αβεβαιότητας, διαφαίνεται και σε συμβολαιογραφική πράξη του 1563 όπου μνημονεύονται «ελαίς αις έχει εις την περιοχήν των Πεζαμύλων και του Κατακαλού». Προς νότο οι Πεζαμύλοι συνόρευαν με την Χρυσίδα επομένως εκτείνονταν, προσεγγιστικά, από του Τσάρου μέχρι του Βρυώνη, όπου χρησιμοποιείται ακόμη η ονομασία.

Κάπου εδώ απλώνονταν οι Πεζαμύλοι.

            Το τοπωνύμιο αποκαλύπτει συσχέτιση με μύλους, κάτι που ήδη συνέβαινε το 1502, οπότε και γίνεται λόγος για «μυλικόν εργαστήριον αλεθούμενον όπερ έχουν ης την παραποταμίαν των Πεζαμύλων». Αυτονόητο λοιπόν ότι δεν έλειπαν τα τρεχούμενα νερά που εκτός του ότι έσερναν σε ξέφρενο χορό τις φτερωτές των μύλων μέχρι και τον 19^ο αιώνα, πότιζαν και τα πλείστα χωράφια που καλλιεργούνταν εκεί. Άλλη δραστηριότητα που λάμβανε χώρα, επί της ακτής της λιμνοθάλασσας και μέχρι το '60 - '70, ήταν η συλλογή στρειδιών από κατοίκους των τριγύρω χωριών, ακόμη και των Αγίων Δέκα, τα οποία πουλούσαν μπας και καλύψουν μέρος των βιοποριστικών τους αναγκών. Επίσης, διαδομένες φαίνεται πως ήταν και οι αμπελοκαλλιέργειες. Μια απ' τις παλαιότερες καταγραφές είναι του 1512 και μιλά για «αμπέλι... ης την περιοχήν της Καστανίας ήτοι των Πεζαμύλων». Η αναφορά αυτή δείχνει ότι συνορεύουσα με τους Πεζαμύλους ήταν και η Καστανιά. Ένα παλαιότατο τοπωνύμιο που προφανώς έχει να κάνει με την παρουσία καστανόδενδρων. Απαντάται για πρώτη φορά το 1432 ως προσωνύμιο του ναού της Υ.Θ. Καστανέας, η οποία ταυτίζεται κατά πάσα πιθανότητα με την υπάρχουσα σήμερα Υ.Θ. Χρυσοστέφανη. Αξιοσημείωτο βεβαίως είναι το γεγονός ότι 600 χρόνια μετά, στην Καστανιά φυτρώνουν ακόμη, έστω και αραιά, καστανιές, κληρονόμοι της χλωρίδας του παρελθόντος. Οι πηγές του 16^ου αιώνα δεν τη μνημονεύουν ως οικισμό όμως μιλούν για ανθρώπινη δραστηριοποίηση και την παρουσία λουτρουβιού, ελαιόδεντρων, χωραφιών. Τη μορφή οικισμού, όπως και το γειτονικό Μπαστούνι, θα την λάβει στις πιο πρόσφατες εποχές.

Οι καστανιές συνεχίζουν να δικαιολογούν την ονομασία της τοποθεσίας.

Υ.Θ. Χρυσοστέφανη. Ολίγον τι στραβή και ασύμμετρη κάτι που ίσως οφείλεται στην παλαιότητά της και στην ύπαρξη διάφορων οικοδομικών φάσεων.

            Επιστρέφοντας στους Πεζαμύλους, η αναζήτηση της λεγόμενης «παραποταμίας» τους στο σήμερα, αποδεικνύεται αινιγματική. Ίσως αυτή θα μπορούσε να εντοπιστεί στη ρεματιά της Καστανιάς ή στην πηγή του Ραρτούρου που πηγάζει στου Βρυώνη και κινούσε νερόμυλο μέχρι τον 19^ο αιώνα. Δεδομένων όμως των αλλαγών που έχει γνωρίσει ο χώρος και της πιθανής εκτροπής ή του μπαζώματος των ρεμάτων, κάθε προσπάθεια ταύτισης κινείται στη σφαίρα των υποθέσεων. Δυσκολία ταύτισης παρουσιάζει και η αναφερόμενη κατά το 1754 στους Πεζαμύλους, Υ.Θ. Ευαγγελίστρια. Ίσως πρόκειται για τον ομώνυμο ναό στου Τσάρου, αν και αυτός αναγράφει ως έτος ανέγερσης το 1849.  

Η ρεματιά της Καστανιάς κατευθυνόμενη προς Τσάρου. Λίγο ακόμη και θα την ξαφανίσουν.

Χρυσίδα, οι κήποι του Αλκίνοου

Δαιδαλώδεις ακτογραμμές στην Χρυσίδα.

            Ο κύκλος του οδοιπορικού θα κλείσει στις νοτιοδυτικές ακτές της Νεκροθάλασσας. Στην παραλίμνια περιοχή από του Βρυώνη μέχρι το Πέραμα, τη θρυλική Χρυσίδα, τοπωνύμιο που φέρνει στο νου την ομηρική Χρυσηίδα, κόρη του μάντη Χρύση. Κύριο προσόν της τοποθεσίας είναι η εύνοια που της έδειξαν οι υδάτινες θεότητες. Η άφθονη ροή νερών γεννούσε αργά αργά προσχωσιγενή εδάφη και αποτελούσε μια αστείρευτη πηγή που είχε τη δυνατότητα να αρδεύει, με φυσικό τρόπο ή με μικρά τεχνικά έργα, τις μεγάλες εκτάσεις γης που εκτείνονταν σ’ αυτό το μέρος. Δηλαδή συνθήκες ελκυστικές για εκτεταμένη αγροτική δραστηριότητα που πρέπει να εφαρμόστηκε εκεί από παλαιοτάτων χρόνων και η οποία επιβεβαιώνεται και από τα τεκμήρια.

Το ποτάμι τση Χρυσίδας στα φόρτε του. Σπάνια εικόνα διότι συνήθως είναι στεγνό.

            Παραδοσιακά η Χρυσίδα ήταν χώρος αμπελοκαλλιεργειών. Το 1275, χρονιά στην οποία ανάγεται και η παλιότερη γραπτή αναφορά στο τοπωνύμιο, Crisida, απλώνονταν στη περιοχή οι αμπελώνες της Βράναινας, ενώ σε αγροληπτικές συμβάσεις του 15^ου και 16^ου αιώνα γίνεται συχνή μνεία σε αμπέλια, χωρίς όμως να παραλείπονται τα λιόδεντρα και άλλες καλλιέργειες της εποχής. Στους πιο πρόσφατους αιώνες ο χώρος, γνώρισε εντατικοποίηση των καλλιεργειών και την επέκτασή τους σε νέα είδη. Μεταξύ αυτών η φημισμένη αγριόφραουλα (fragaria vesca επιστημονικά) της Χρυσίδας που παραγόταν σε ικανές ποσότητες μέχρι τα μέσα του 20^ου αιώνα και συνεχίζει ακόμη, έστω και περιορισμένα, να καλλιεργείται εκεί και να διατίθεται από τους ίδιους τους παραγωγούς της. Παράλληλα με τις καλλιέργειες, η έντονη παρουσία του υδάτινου στοιχείου ευνοούσε και την λειτουργία νερόμυλων. Άρχισαν να αλέθουν ίσως και πριν τον 16^ο αιώνα συνεχίζοντας μέχρι τα μέσα του 20^ου, οπότε και σώπασε ο τελευταίος νερόμυλος της Χρυσίδας. Πίσω απ' όλες αυτές τις δραστηριότητες μοχθούσαν κυρίως Κυνοπιαστινοί αφού πολλά απ' τα χτήματα της περιοχής ανήκαν σ' αυτούς. Εκεί διέθεταν και καλύβια όπου διέμεναν κατά την περίοδο των αγροτικών εργασιών, γεγονός που τους οδήγησε να χτίσουν, το 1785, το ναό της Αγίας Κυριακής για την κάλυψη των θρησκευτικών τους αναγκών. Με βάση τα παραπάνω λοιπόν φαίνεται πως η Χρυσίδα ήταν ένας ευλογημένος τόπος. Δεν είναι τυχαίο που ενέπνευσε τον ιστοριοδίφη Στυλιανό Βλασσόπουλο να τη βαφτίσει "Κήποι του Αλκίνοου" παραπέμποντας στις ομηρικές περιγραφές του βασιλείου του Φαίακα άνακτα.  Ένας ακόμη χαρακτηρισμός της τοποθεσίας ήταν "The Chessboard fields", Σκακιεροχώραφα ας πούμε, που επινόησε ο φυσιοδίφης Gerald Durrell για να περιγράψει τα τετράγωνα αγροτεμάχια που σχηματίζουν οι σούδες στην παραλίμνια περιοχή. Απαντά ως τίτλος κεφαλαίου σ' ένα βιβλίο του όπου και περιγράφει γλαφυρά τις περιπλανήσεις του σ' αυτά τα καρποφόρα χώματα.

Άποψη Χρυσίδας από Κατσαράτικα. Κάτω δεξιά διακρίνονται αμυδρά και τα "Σκακιεροχώραφα".

            Γυρνώντας στο σήμερα, με την οικοδομική ανάπτυξη και την αλλοίωση του χώρου, δύσκολα ανασυνθέτει κανείς το εύφορο μωσαϊκό που σχηματιζόταν στην Χρυσίδα τον παλιό καιρό. Πάρα ταύτα διασώζονται ακόμη κάποιες ψηφίδες του για να θυμίζουν το χθες. Η καλλιεργητική δραστηριότητα, αν και μειωμένη, δεν έχει πάψει. Την ύπαρξη νερόμυλων μαρτυρούν τα ερείπια τριών απ’ αυτούς. Η Αγία Κυριακή συνεχίζει να αποτελεί σημείο αναφοράς. Δίπλα της, καλά κρυμμένη κάτω από την άσφαλτο, στέκεται η γέφυρα που χτίστηκε επί Αγγλοκρατίας. Κάτω απ’ τη γέφυρα ακόμη πηγάζει το ποταμάκι της Χρυσίδας, που ίσως σχετίζεται με την αναφερόμενη κατά το 1503 «παραποταμίαν της Κρησήδας». Αυτό μαζί με κάνα δυο άλλες πηγές, έστω και αποδυναμωμένα, συνεχίζουν να τροφοδοτούν την τοποθεσία, στην αιώνια τους πορεία προς τη λιμνοθάλασσα.

Η Αγία Κυριακή.

Πηγές

• Ανδηγαυική Κέρκυρα (13^ος -14^ος αι.) - Σ. Ασωνίτης
• Η Κέρκυρα και τα Ηπειρωτικά παράλια στα τέλη του Μεσαίωνα (1386-1462) - Σ. Ασωνίτης
• Κέρκυρα, απ’ όπου χαράζει ως όπου βυθά - Γεράσιμος Δημουλάς
• Η νήσος των Κορυφών τον 16^ο αιώνα – Χ. Κόλλας
• Εμμανουήλ Τοξότης, νοτάριος Κέρκυρας, πρωτόκολλο, πράξεις των ετών 1500-1503 – Εκδόσεις Ιονίου Πανεπιστημίου
• Αντώνιος Σπυρής, νοτάριος και Πρωτοπαπάς Κερκύρων, Πρωτόκολλο (1560-1567) – Εκδόσεις Ιονίου Πανεπιστημίου
• Η Εστία Κυνοπιαστών http://koinonkynopiaston.blogspot.gr/ όπου μεταξύ άλλων αναφέρονται πολλά στοιχεία και για την Χρυσίδα.
• My family and other animals – Gerald Durrell