Ο Γεράσιμος Δημουλάς μας δίνει μια πτυχή των καταστροφικών επιπτώσεων του τουρκικού ασέδιου του 1716. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο "Η Κέρκυρα σήμερα" 21/04/2016, Αρ. φύλλου 5521.
Φέτος συμπληρώνονται τριακόσια χρόνια από
μια σημαντική επέτειο, σίγουρα μια από τις λαμπρότερες στην πλούσια ιστορία της Κέρκυρας, τη λύση της πολιορκίας
και τη διάσωση του νησιού της Κέρκυρας από τον επερχόμενο τουρκικό ζυγό.
Στα πλαίσια του 7ου
Βενετοτουρκικού πολέμου (1714-1718) η Κέρκυρα υπέστη μια σφοδρότατη επιδρομή
και ιδιαίτερα στενή πολιορκία από 33.000 Τούρκους κατά τον Ιούλιο – Αύγουστο του
1716. Μια πολιορκία η οποία έχει αφήσει ανεξίτηλο το στίγμα της στην ιστορική
διαδρομή της Κέρκυρας. Οι καταστροφές που άφησε αυτή η πολιορκία ήταν
ανυπολόγιστες. Χιλιάδες υπήρξαν οι νεκροί και τραυματίες, χωριά παραδόθηκαν
στις φλόγες μαζί με καλλιέργειες των κατοίκων. Μεγάλες ζημίες και λεηλασίες υπέστησαν φυσικά και όλα τα
προάστεια της πόλης, ναοί
καταστράφηκαν. Χαρακτηριστική είναι η
αναφορά της Πορτογαλικής έκθεσης για τουρκικό απόσπασμα που έστειλε ο
σερασκέρης να λεηλατήσει το νησί «…διατρέχοντας
ανενόχλητο ολόκληρο το νησί, έκανε στάχτη τα περισσότερα χωριά και αιχμαλώτισε
ή έσφαξε όσους κατοίκους δεν πρόλαβαν να γλυτώσουν με τη φυγή»1.
Ακόμη πιο ζωντανή είναι η γνωστή περιγραφή του Μανάτου, της οποίας παραθέτουμε
ένα μέρος, «…έκαμε πολύ αφανησμό στα χορία της Μέσης, σκλάβους, θάνατο και πράμα έως
στον Ποταμό και Μαντούκη αναφάνησε εκκλυσσίες, εξώ από το μέρος του Αλεύχημου»1.
Μεταξύ των σοβαρών συνεπειών της πολιορκίας περιλαμβάνονται οι περιπέτειες που πέρασαν και οι ναοί της Κέρκυρας, μικρό δείγμα των οποίων παραθέτουμε κατωτέρω.
1) Ο ναός του Αγίου Αθανασίου βρισκόταν στην είσοδο του προαστίου του Μαντουκιού, κάτω από τον λόφο Αβράμη (στις υπώρειές του) και απετέλεσε κομβικό σημείο στην αμυντική διάταξη, αφού ο περίβολός του οχυρώθηκε (άνοιξαν τουφεκίστρες), ώστε να μην επιτρέπει την προσέγγιση των Τούρκων τόσο κοντά. Εδώ έγιναν απίστευτες σκηνές με ηρωική άμυνα μέχρις εσχάτων και στη συνέχεια υποχώρηση από προκαθορισμένη οδό διαφυγής και συγχρόνως αποχώρηση και από το λόφο Αβράμη για το Νέο Φρούριο. Αν οι Τούρκοι έπαιρναν το λόφο Αβράμη, θα ήταν πολύ πιο δύσκολη η άμυνα των υπερασπιστών του Νέου Φρουρίου.
Μεταξύ των σοβαρών συνεπειών της πολιορκίας περιλαμβάνονται οι περιπέτειες που πέρασαν και οι ναοί της Κέρκυρας, μικρό δείγμα των οποίων παραθέτουμε κατωτέρω.
1) Ο ναός του Αγίου Αθανασίου βρισκόταν στην είσοδο του προαστίου του Μαντουκιού, κάτω από τον λόφο Αβράμη (στις υπώρειές του) και απετέλεσε κομβικό σημείο στην αμυντική διάταξη, αφού ο περίβολός του οχυρώθηκε (άνοιξαν τουφεκίστρες), ώστε να μην επιτρέπει την προσέγγιση των Τούρκων τόσο κοντά. Εδώ έγιναν απίστευτες σκηνές με ηρωική άμυνα μέχρις εσχάτων και στη συνέχεια υποχώρηση από προκαθορισμένη οδό διαφυγής και συγχρόνως αποχώρηση και από το λόφο Αβράμη για το Νέο Φρούριο. Αν οι Τούρκοι έπαιρναν το λόφο Αβράμη, θα ήταν πολύ πιο δύσκολη η άμυνα των υπερασπιστών του Νέου Φρουρίου.
Οι Τουρκικές
επιθέσεις ξεκίνησαν την πρώτη Αυγούστου, ήταν άγριες και η μία διαδέχονταν την
άλλη, όμως οι υπερασπιστές του ναού, ο Μόντι με εκατό άνδρες, κράταγαν ηρωικά.
Στις 3 Αυγούστου το πρωί ο διοικητής της εκκλησίας ανέφερε ξανά ότι δεν ήταν πια δυνατόν να κρατηθεί εκεί η άμυνα, επειδή ο εχθρός τη χτυπούσε αδιάκοπα με το πυροβολικό, όπως και την άλλη εκκλησία που ήταν στην κορυφή του Αβραμίου. Ο Στρατάρχης Σούλεμπουργκ έδωσε εντολή να κρατηθεί μέχρι το επόμενο βράδυ και κατά την υποχώρηση, αφού την καταλαμβάνανε οι Τούρκοι, θα άναβαν τους υπονόμους για να ανατιναχτεί, για να μην χρησιμοποιηθεί από τον εχθρό για οχυρό του. Σε γενική επίθεση 15.000 Τούρκων σε όλη την γραμμή αμύνης, οι αμυνόμενοι άρχισαν να εγκαταλείπουν το ένα μετά το άλλο τα εξωτερικά οχυρά, στα οποία εισέβαλαν οι Τούρκοι με κραυγές θριάμβου. Την ώρα που μια πολυάριθμη μονάδα Τούρκων εισχωρούσε στην εκκλησία ο Μόντι πυροδότησε τους υπονόμους. Η εκκλησία τινάχτηκε στον αέρα θάβοντας στα ερείπια της όσους είχαν εισέλθει.
Ο Μόντι υποχώρησε με την μονάδα του στο Νέο Φρούριο. Από τους 100 άνδρες, που είχε μαζί του, γλύτωσαν μόνο σαράντα. Οι υπόλοιποι εξήντα ήταν νεκροί ή βαριά τραυματισμένοι1. Τρία χρόνια αργότερα η εκκλησία αναφέρεται ότι «βρήσκετε αφανισμένη από τον ερχομών του Τούρκου»2.
2) Υπεραγία Θεοτόκος Ευαγγελίστρια στο λόφο Αβράμη. Την ίδια τύχη με τον Άγιο Αθανάσιο είχε και η Ευαγγελίστρια, η οποία καταστράφηκε επίσης και ανοικοδομήθηκε μετά την πολιορκία με συνεισφορά και του καπιτάν γκενεράλη Ανδρέα Πιζάνι1.
3) Για τον Άγιο Ιωάννη τον Καρακούζη Μαντουκιού (Άγιαννόπουλο) ο οποίος ήταν ναός δημοσίου δικαίου, αντιγράφουμε από τα έγγραφα της εκκλησίας που βρίσκονται στα Α.Ν.Κ. κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία.
Στις 15 Ιανουαρίου 1717 οι ενορίτες της εκκλησίας υπέβαλαν μέσω συμβολαιογράφου αίτηση προς τη διοίκηση διαμαρτυρόμενοι για την κατάσταση της εκκλησίας, «…από ταις ύκωσι τέσσερεις του απερασμένου Ιουνίου οπού ήλθεν ο Αγαρηνός την εμπαντουνάρισε κ’ άφησε κ’ ταις αγίαις εικώνας κ’ ταις έκαψαν οι ερετικοί κ’ έκαψαν κ’ την άνωθεν μονήν κ’ έως την σήμερον δεν ήλθε να σκεπάση την αυτήν μονήν να πηγαίνουν να προσεύχωνται κ’ προσκυνούν οι άνωθεν ενωρήτες κ’ όλοι οι χριστιανοί να κάνουν τον σταυρό τους… μόνον την εμπαντονάρισε κι’ επήγεν όλη η εντράδα της αφανισμόν…»3.
4) Στο χωριό Κάτω Σπήλαιο μαθαίνουμε από διαθήκη στις 7 Μαΐου 1718, του εφημερίου του ναού, του Παντοκράτορος, ιερομόναχου Αμβροσίου Παπαδάτου, ο οποίος «μέλει να ενταφιαστεί στο μνήμα του παππού του» στον ίδιο ναό και ο οποίος παραγγέλνει στον επόμενο εφημέριο, «...να κάμει τις καμπάνες συν κ’ τα σκέβη οπού λείπουνε κε οπού ο Αγαρηνός μας εχάλασε». Ενδεχομένως οι Τούρκοι κατά την πολιορκία του 1716 πέρασαν και από αυτό το ναό4.
5) Υψηλή Θεοτόκος Βλαχέρνα ή Παναγία Κυροπούλα Κουραμάδων. Το 1718, δύο χρόνια μετά την πολιορκία των Τούρκων, πληροφορούμαστε από επιθεώρηση του Μεγάλου Πρωτοπαπά ότι οι πληγές που αυτή άφησε ήταν ακόμα ανοικτές, «η Κοίμησις των αρχόντων Χαλκιοπουλέων, ήταν καλά ευτρεπισμένη μα ο ερχομός του Αγαρηνού εκατάφθυρε όλαις ταις Άγιαις υκόναις…», ζητώντας από τους άρχοντες ιδιοκτήτες του ναού, Χαλικιόπουλους, «να γένουν όλαις η εικόναις του τέμπλου»5.
Στις 3 Αυγούστου το πρωί ο διοικητής της εκκλησίας ανέφερε ξανά ότι δεν ήταν πια δυνατόν να κρατηθεί εκεί η άμυνα, επειδή ο εχθρός τη χτυπούσε αδιάκοπα με το πυροβολικό, όπως και την άλλη εκκλησία που ήταν στην κορυφή του Αβραμίου. Ο Στρατάρχης Σούλεμπουργκ έδωσε εντολή να κρατηθεί μέχρι το επόμενο βράδυ και κατά την υποχώρηση, αφού την καταλαμβάνανε οι Τούρκοι, θα άναβαν τους υπονόμους για να ανατιναχτεί, για να μην χρησιμοποιηθεί από τον εχθρό για οχυρό του. Σε γενική επίθεση 15.000 Τούρκων σε όλη την γραμμή αμύνης, οι αμυνόμενοι άρχισαν να εγκαταλείπουν το ένα μετά το άλλο τα εξωτερικά οχυρά, στα οποία εισέβαλαν οι Τούρκοι με κραυγές θριάμβου. Την ώρα που μια πολυάριθμη μονάδα Τούρκων εισχωρούσε στην εκκλησία ο Μόντι πυροδότησε τους υπονόμους. Η εκκλησία τινάχτηκε στον αέρα θάβοντας στα ερείπια της όσους είχαν εισέλθει.
Ο Μόντι υποχώρησε με την μονάδα του στο Νέο Φρούριο. Από τους 100 άνδρες, που είχε μαζί του, γλύτωσαν μόνο σαράντα. Οι υπόλοιποι εξήντα ήταν νεκροί ή βαριά τραυματισμένοι1. Τρία χρόνια αργότερα η εκκλησία αναφέρεται ότι «βρήσκετε αφανισμένη από τον ερχομών του Τούρκου»2.
2) Υπεραγία Θεοτόκος Ευαγγελίστρια στο λόφο Αβράμη. Την ίδια τύχη με τον Άγιο Αθανάσιο είχε και η Ευαγγελίστρια, η οποία καταστράφηκε επίσης και ανοικοδομήθηκε μετά την πολιορκία με συνεισφορά και του καπιτάν γκενεράλη Ανδρέα Πιζάνι1.
3) Για τον Άγιο Ιωάννη τον Καρακούζη Μαντουκιού (Άγιαννόπουλο) ο οποίος ήταν ναός δημοσίου δικαίου, αντιγράφουμε από τα έγγραφα της εκκλησίας που βρίσκονται στα Α.Ν.Κ. κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία.
Στις 15 Ιανουαρίου 1717 οι ενορίτες της εκκλησίας υπέβαλαν μέσω συμβολαιογράφου αίτηση προς τη διοίκηση διαμαρτυρόμενοι για την κατάσταση της εκκλησίας, «…από ταις ύκωσι τέσσερεις του απερασμένου Ιουνίου οπού ήλθεν ο Αγαρηνός την εμπαντουνάρισε κ’ άφησε κ’ ταις αγίαις εικώνας κ’ ταις έκαψαν οι ερετικοί κ’ έκαψαν κ’ την άνωθεν μονήν κ’ έως την σήμερον δεν ήλθε να σκεπάση την αυτήν μονήν να πηγαίνουν να προσεύχωνται κ’ προσκυνούν οι άνωθεν ενωρήτες κ’ όλοι οι χριστιανοί να κάνουν τον σταυρό τους… μόνον την εμπαντονάρισε κι’ επήγεν όλη η εντράδα της αφανισμόν…»3.
4) Στο χωριό Κάτω Σπήλαιο μαθαίνουμε από διαθήκη στις 7 Μαΐου 1718, του εφημερίου του ναού, του Παντοκράτορος, ιερομόναχου Αμβροσίου Παπαδάτου, ο οποίος «μέλει να ενταφιαστεί στο μνήμα του παππού του» στον ίδιο ναό και ο οποίος παραγγέλνει στον επόμενο εφημέριο, «...να κάμει τις καμπάνες συν κ’ τα σκέβη οπού λείπουνε κε οπού ο Αγαρηνός μας εχάλασε». Ενδεχομένως οι Τούρκοι κατά την πολιορκία του 1716 πέρασαν και από αυτό το ναό4.
5) Υψηλή Θεοτόκος Βλαχέρνα ή Παναγία Κυροπούλα Κουραμάδων. Το 1718, δύο χρόνια μετά την πολιορκία των Τούρκων, πληροφορούμαστε από επιθεώρηση του Μεγάλου Πρωτοπαπά ότι οι πληγές που αυτή άφησε ήταν ακόμα ανοικτές, «η Κοίμησις των αρχόντων Χαλκιοπουλέων, ήταν καλά ευτρεπισμένη μα ο ερχομός του Αγαρηνού εκατάφθυρε όλαις ταις Άγιαις υκόναις…», ζητώντας από τους άρχοντες ιδιοκτήτες του ναού, Χαλικιόπουλους, «να γένουν όλαις η εικόναις του τέμπλου»5.
6) Στον Άγιο Δημήτριο Μπενιτσών το χτύπημα ήταν από Γερμανούς μισθοφόρους. Όπως διαπιστώθηκε σε επιθεώρηση ναών του Μεγάλου Πρωτοπαπά το 1718, το ερημοκλήσι, όπως χαρακτηρίζεται βρέθηκε «χωρίς κανένα υερό σκεύος, ούτε κανδίλι, επιδί τα έκλεψαν οι Δουδέσκη όλα»6.
7) Καταστροφές υπέστη και η Αγία Μαρίνα στο Μάρμαρο Μέσης. Έτσι σε περιοδεία του, το 1720, ο Μέγας Πρωτοπαπάς Σπυρίδων Βούλγαρης, διαπίστωσε ότι ο ναός είχε «…χρείαν αναγκαιοτάτην…», μεταξύ άλλων, «…να γένη το δεσποτικό της Αγίας και ακόμα η οικώνα της ως έθως των προσκυνημάτων, ακόμι να γένουν τα στασίδια τα οποία εκατατζάκισαν οι Αγαρηνοί και το σαλήτζον όλλο της εκκλησίας…»7.
8) Άσχημη τύχη είχε η εκκλησία του Αγίου Χριστοφόρου στο χωριό Άγιος Μάρκος η οποία είχε καεί κατά την διάρκεια της πολιορκίας από τους Τούρκους και το 1720 ο ναός ανακαινιζόταν, «την εκάψανε οι Αγαρινή και αράδα την ανακενήζουν»8.
9) Στο βιβλίο Ληξιαρχικών πράξεων της Υ.Θ. Ευαγγελίστριας & της Αγίας Παρασκευής του χωριού Σγουράδες σημειώνει μεταξύ άλλων ο ιερέας Σταματέλος Σγούρος το 1724 «…επηδή εις κερόν απερασμένον που επολέμησε ο αγαρινός την πόλην τον Κοριφόν και μερικά χοριά του νισηού. Ήλθαν και εις το χοριό Σγουράδον και το εκρούσευσαν και επήραν ώτη και αν ήβραν τόσον ης το άνοθεν χορίον ώσον και από της εκλισήες, ηερά σκέβη, καντίλια μπρούτζινα θιμηατά. Δισκοπότιρα, χαρτιά, κερηά και ώτι κα αν ήβρικαν μέσα και τα ξαφάνησαν…»1.
10) Στο νησάκι Μπρουζάδο (μεταξύ Βίδου και Λαζαρέτου) υπήρχε η εκκλησία της Υ.Θ. Κονδυλονησιώτισσας. Το 1716 οι Βενετοί αποθήκευαν σ' αυτό πυρίτιδα1, αλλά ανατινάχθηκε μάλλον στην διάρκεια της Τουρκικής πολιορκίας ή λίγο νωρίτερα από τους ίδιους τους Βενετούς. Η εικόνα της Παναγίας που διασώθηκε, μεταφέρθηκε στην εκκλησία της Υ.Θ. Παναγιοπούλας στο Μαντούκι, η οποία όπως δείχνει αναφορά της οικογένειας Γονέμη προς την Ενετική γερουσία το 1717 (για επικύρωση των προνομίων της ανατιναγμένης Κονδυλονησιώτισσας), προκύπτει ότι η Παναγιοπούλα είναι συνέχεια της, άρα η Κονδυλονησιώτισσα ανατινάχτηκε πριν το 1717. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε περισσότερες λεπτομέρειες για την εκκλησία στο Μπρουζάδο η οποία είναι γνωστή εγγράφως ήδη από το 1497.
11) Όπως αναφέρει ο Παπαγεωργίου η αρχή της παρακμής των Αγίων Αποστόλων στην Γαρίτσα (μετόχι της Αγίας Τριάδος Γαρίτσας), υπήρξε η καταστροφή της κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, «…Είχεν όμως ερημωθή από των μέσων της παρελθούσης εκατονταετηρίδος κατά την τουρκικήν πολιορκίαν»9.
12) Σύμφωνα με τον Παπαγεωργίου, στον Άγιο Νικόλαο των Ξένων στο προάστειο της Γαρίτσας υπάρχει ακόμα διαμπερής τρύπα από τούρκικο πυροβόλο στην Ωραία Πύλη (στη νότια θύρα του τέμπλου σύμφωνα με τους υπεύθυνους του ναού), «… κατά την εν έτει 1716 πολιορκίαν της Κέρκυρας υπό των Τούρκων. Έτι και νυν σώζεται η εικών του Ι. Χριστού της Ωραίας Πύλης, φέρουσα διαμπερή οπήν προελθούσαν εκ τουρκικού πυροβόλου όπλου, η σφαίρα του οποίου διαπεράσασα την Πύλην ενεσφηνώθη εις το απέναντι αυτής κουβούκλιον της Αγ. Τραπέζης, ως και νυν ενδείκνυται»9.
13) Άγιος Παντελεήμων Στρατιάς & Άγιος Νικόλαος του Φραντζή. Σοβαρές καταστροφές υπέστη ο ναός το 1716 αλλά οι επισκευές ξεκίνησαν άμεσα με τη συνδρομή του Σούλεμπουργκ και του Μεγάλου Πρωτοπαπά. Αποκαλυπτική είναι η επιστολή του εφημέριου του ναού ιερέα Μπούγα εφημερίου των ανωτέρω ναών στην οποία εξιστορεί τις περιπέτειες που έζησε «…μου εδώθη η εκκλησία του Αγίου ενδόξου κε ιαματικού Παντελεήμονος και Αγίου Νικολάου του Φραντζή κύμενη εις την περιοχήν της Παλεού πόλεως…Ήλθε όμως ο Αγαρινός, έβαλε στιά και έκαψε όλα τα κελιά, λόντζα και λουτρουβιό, επήρε ταις καμπάναις, εκούρσεψε και την εκκλησίαν αφίνοντας μόνον τους πύργους… ύστερον …έστωντας και να ελευθερωθήκαμε, ευθύς επήγα εις την άνοθεν εκκλησίαν και με θλιβερά δάκρια δεν έλιψα να περιμάσω από το λιτρουβιό τα όσα εμίνανε άκαγα, τα οποία έβαλα δια φύλαξιν εις το μοναστήριον της Αγίας Ευφημίας, έφτιαξα ταις πόρταις της εκκλησίας βάνωντας και κλυδονιά μα αν έφυγαν οι Τούρκοι είναι εδώ οι Αλεμανοί, οι οποίοι εκόψανε όλα τα ύπορα, περγουλιαίς και κάμποσους κλόνους των εληών, ετζακίσανε ταις πόρταις της εκκλησίας και επήρανε τα σίδερα και κλιδονιά, δεν όκνεψα πάλι, κατά τον όμοιον τρόπον ταις ετζακίσανε και επήρανε τα όσα ηθέλανε, δια τούτο και τρίτην φοράν αναγκάστηκα να τα κάμω, ήθελα σκέπαση κομάτι δια να βάλω ιερέα μα η χρυαζόμενη ύλη δεν εβρισκότουν…»10.
14) Σε κάποιες περιπτώσεις όπως στην Υ.Θ. Ελεούσα Γαρδελάδων, είχαμε άλλες καταστάσεις αφού ο φόβος και μόνο της τουρκικής επιδρομής έκανε τους ανθρώπους να ψάχνουν τρόπους να διασφαλίσουν ότι πολύτιμο είχαν. «μας εφανέρωσε ο Αναστάσης Μουμούρης πώς να είχε η άνωθεν μονή τέσερα κανδήλια ασιμένια και ένα θυμιατόν τα οποία εις σε κερόν οπού ήλθε ο Αγαρινός να τα επείρανε διάφοροι αδελφοί της αυτής εκκλησίας και τα εβάλανε σιμάδη εις τα χέρια του Χριστόδουλου Γιωργάκη δια τζεκήνια τριάντα πέντε ως καθώς φένεται η κουμεσιόν αναμεταξή των άνωθεν αδελφών της αυτής μονής και αναζητώντας εγώ ο άνωθεν Αναστάσης Μουμούρης να ελευθεροθή το άνωθεν ασήμι της άνωθεν μονής…»11.
Σίγουρα οι καταστροφές που υπέστησαν οι ναοί της Κέρκυρας ήταν πολύ περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε. Άλλωστε, σε πολλά χωριά κυρίως της Μέσης Κέρκυρας, οι προφορικές παραδόσεις για καταστροφές ναών ή για λογχισμούς σε εικόνες αγίων, αρπαγή καμπανών κλπ, ακόμα περιγράφονται σαν ζωντανά βιώματα από τους κατοίκους τους.
Αυτή ήταν και η τελευταία απόπειρα των Τούρκων να καταλάβουν το νησί της Κέρκυρας. Η καθιέρωση λιτανείας κάθε χρόνο στις 11 Αυγούστου του ιερού σκηνώματος του Αγίου Σπυρίδωνος, στον οποίο ο πιστός λαός της Κέρκυρας απέδωσε την σωτηρία του, μας δίνει τη ευκαιρία να γιορτάζουμε με ιδιαίτερη λαμπρότητα αυτό το γεγονός τιμώντας όλους αυτούς που αγωνίστηκαν ηρωικά προσφέροντας και την ίδια τους τη ζωή στο ιδανικό της ελευθερίας, ειδικά εφέτος που συμπληρώνονται 300 χρόνια από την πιο λαμπρή ίσως σελίδα της κερκυραϊκής ιστορίας. Τα ονομαζόμενα, εξ αιτίας της πετυχημένης τους άμυνας και ως κάστρα της Χριστιανοσύνης, σταμάτησαν οριστικά τον προς δυσμάς τουρκικό επεκτατισμό, γεγονός που πανηγυρίστηκε, σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις (ιδιαίτερα της Ιταλίας) με δοξολογίες κανονιοβολισμούς και άλλες τελετές.
Γεράσιμος Δημουλάς
Πηγές
1Αθανάσαινας Γεώργιος «Το ασέδιο των Κορυφών. 1716», Μακεδονικές Εκδόσεις 2001.
2Α.Ν.Κ. (Α.Ε.Δ. φ. 201, 83ν)
3Α.Ν.Κ. (Α.Ε.Δ. φ. 142, νο 8 κόπια)
4Α.Ν.Κ., Συμβ., Λ 16 υποφ.17, ρλγ rν – ρλδ r (Λαβράνος Θοδωρής 1697-1733).
1Αθανάσαινας Γεώργιος «Το ασέδιο των Κορυφών. 1716», Μακεδονικές Εκδόσεις 2001.
2Α.Ν.Κ. (Α.Ε.Δ. φ. 201, 83ν)
3Α.Ν.Κ. (Α.Ε.Δ. φ. 142, νο 8 κόπια)
4Α.Ν.Κ., Συμβ., Λ 16 υποφ.17, ρλγ rν – ρλδ r (Λαβράνος Θοδωρής 1697-1733).
5Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 21r.
6Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 52ν.
7Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 42r.
8Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 37ν.
9Παπαγεωργίου Σπυρίδωνος, Ιστορία της Εκκλησίας της Κέρκυρας από της συστάσεως αυτής μέχρι του νυν. Εν Κερκύρα 1920, σ. 215, 218, 213-214.
10Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 23, 1, 23r.
11Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 40ν-41r.
6Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 52ν.
7Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 42r.
8Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 37ν.
9Παπαγεωργίου Σπυρίδωνος, Ιστορία της Εκκλησίας της Κέρκυρας από της συστάσεως αυτής μέχρι του νυν. Εν Κερκύρα 1920, σ. 215, 218, 213-214.
10Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 23, 1, 23r.
11Α.Ν.Κ., Μεγάλοι Πρωτοπαπάδες, φ. 25, 12, 40ν-41r.