Κορφιάτικοι Αλευρόμυλοι – μέρος α΄

Έχει περάσει σχεδόν μισός αιώνας από τότε που τα λιθάρια σώπασαν και οι τελευταίοι παραδοσιακοί κορφιάτικοι αλευρόμυλοι έπαψαν να αλέθουν τον καρπό τση μάνας γης. Η ορμητική ροή της εξέλιξης και του εκσυγχρονισμού κατέστρεψε τις φτερωτές τους και τους προσπέρασε βεβιασμένα αναγκάζοντας τους μυλωνάδες να τους εγκαταλείψουν. Τόσο ορμητική που ακόμη και από την συλλογική μνήμη κοντεύουν να σβήσουν.

Ωστόσο, τα θλιβερά απομεινάρια τους στοιχειώνουν ακόμη την κορφιάτικη εξοχή ψιθυρίζοντας ξεχασμένες ιστορίες. Μιλούν για τις δόξες του παρελθόντος, τότε που οι αλευρόμυλοι ήταν ζωτικό κομμάτι του αγροτικού βίου, όπως μαρτυρούν διηγήσεις και τεκμήρια, σε ένα ταξίδι που ξεκίνησε στα χρόνια του μεσαίωνα και διήρκησε αρκετούς αιώνες. Ακροατήριο όμως δεν έχουν αφού, ως παρωχημένα μέσα παραγωγής, είναι καταδικασμένοι στην απαξίωση και την περιφρόνηση. Ένας από τους λίγους που αφουγκράστηκαν τις ιστορίες τους είναι ο φημισμένος καθηγητής Αύγουστος Σορδίνας. Στην επιστημονική του μελέτη διέσωσε σημαντικά στοιχεία για τους κορφιάτικους αλευρόμυλους και αποκάλυψε την αξία τους, τονίζοντας παράλληλα την ανάγκη αναστήλωσης κάποιων από αυτούς.

Είναι σαφές λοιπόν, ότι η αναπαλαίωση και ανάδειξη κάποιων κορφιάτικων αλευρόμυλων θα ήταν απαραίτητη για την συμπλήρωση άλλου ενός, ξεχασμένου, κομματιού στο παζλ της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου και την αποκατάσταση της φήμης τους. Ακατόρθωτο δεν είναι. Άλλωστε ο Ανεμόμυλος ξαναπόχτησε τον ανεμόμυλο του, αλλά μάλλον οι Δον Κιχώτες συνεχίζουν να τους βλέπουν ως επικίνδυνους γίγαντες…..

Οι Καστράδες με το molino (μύλο) τους σε χάρτη του 17ου αιώνα... ο γνωστός Ανεμόμυλος της Γαρίτσας.

Είδη και βασικά χαρακτηριστικά

Ο παραδοσιακός αλευρόμυλος είχε τέσσερις βασικούς εκπροσώπους. Τον χερόμυλο, τον ζωοκίνητο μύλο, τον νερόμυλο και τον ανεμόμυλο. Φυσικά ο παλαιότερος από αυτούς είναι ο πρωτόγονος χερόμυλος. Ο νερόμυλος και ο ανεμόμυλος, αν και αρχαίες εφευρέσεις δεν γνώρισαν ιδιαίτερη εξάπλωση μέχρι τα χρόνια του μεσαίωνα. Ειδικά ο ανεμόμυλος διαδόθηκε στον μεσογειακό χώρο μετά τις σταυροφορίες και σε εποχή που ήδη είχε εδραιωθεί η χρήση του νερόμυλου. Οι Κερκυραίοι μυλωνάδες είχαν την τύχη να υπηρετήσουν και στα τέσσερα αυτά είδη.

Ανακύκλωση στις παλιές εποχές: ένα παλιό λιθάρι μύλου που χρησιμοποιήθηκε ως οικοδομικό υλικό στον νερόμυλο του Αρμένη.

Κύριο χαρακτηριστικό και των τεσσάρων, ήταν η διάταξη πανωλίθι-κατωλίθι. Δηλαδή δυο, ίδιου μεγέθους, μυλόπετρες (λιθάρια) ξαπλωμένες οριζόντια η μία πάνω στην άλλη με κοινό, κάθετο ως προς το έδαφος, άξονα που περνούσε από τα κέντρα τους. Το πανωλίθι είχε την δυνατότητα περιστροφής γύρω από το κέντρο του, πάνω στο ακίνητο κατωλίθι. Μ’ αυτή την κίνηση επιτυγχάνονταν το άλεσμα των δημητριακών που βρίσκονταν ανάμεσα από τα δύο λιθάρια και έτσι γεννιόταν το αλεύρι.

Οι ανεμόμυλοι και οι νερόμυλοι είχαν ένα επιπλέον βασικό λειτουργικό στοιχείο, την φτερωτή, μια επίπεδη ακτινωτή κατασκευή με πτερύγια. Σκοπός της ήταν να κλέβει ενέργεια, μέσω των πτερυγίων της, από το ρευστό μέσο και να την προσφέρει στον άξονα του πανωλιθιού ώστε αυτό να τίθεται σε κίνηση. Στους άλλους δύο φυσικά η φτερωτή ήταν περιττή διότι την απαραίτητη ενέργεια στο πανωλίθι την πρόσφεραν άνθρωποι ή ζώα

Ο αναπαλαιωμένος ανεμόμυλος της Ερείκουσας. Εκθέτει συλλογή λαογραφικών αντικειμένων (φωτό Γ. Δημουλά).

Γενική επισκόπηση

Παρότι τα λουτρουβιά είχαν τον πρωταγωνιστικό ρόλο στις ντόπιες αγροτικές παραγωγικές διαδικασίες, όπως επέβαλλε ο κύριος όγκος της αγροτικής οικονομικής δραστηριότητας του νησιού, εντούτοις ένα ικανό μερίδιο σ’ αυτές είχαν και οι αλευρόμυλοι. Ήταν άκρως απαραίτητοι για την κάλυψη των αναγκών σε αλεύρι, βασικότατου αγαθού και ταυτόχρονα αποτελούσαν πηγή εισοδήματος. Έτσι γνώρισαν σημαντική εξάπλωση στο νησί από άκρη σε άκρη, κυρίως οι χερόμυλοι και οι νερόμυλοι. Αποτέλεσμα ήταν να καταστούν ένα δραστήριο κομμάτι του αγροτικού και όχι μόνο, βίου των ντόπιων, είτε δούλευαν σ’ αυτούς ως μυλωνάδες, είτε πήγαιναν σ’ αυτούς για να αλέσουν τα σιτηρά τους, είτε τους έφτιαχναν, είτε απλά τους κατείχαν. Σ’ αυτό συμφωνούν πλείστα τεκμήρια τα οποία όμως απαιτούν εκτενέστερη μελέτη για την αποτίμηση της ποσοτικής απόδοσης των μύλων και τον σχηματισμό μιας πληρέστερης εικόνας της δραστηριότητας τους. Επίσης, τόσο ο ρόλος τους όσο και η μορφή τους, τους επέτρεψαν να πάρουν μια θέση στην γενικότερη πολιτισμική εικόνα του τόπου. Συνδέθηκαν με παραδόσεις και δοξασίες. Αποτελούσαν μια ένδειξη χρήσης, έστω και πρωτόγονης, τεχνολογίας. Κάποια χτίσματα τους ενσωμάτωναν ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Τέλος, θρονιασμένοι σε λόφους ή μαζεμένοι σε ρεματιές, έγιναν χαρακτηριστικά γνωρίσματα του χώρου και σταθερά σημεία αναφοράς ενώ χάρισαν και το όνομα τους σε διάφορες τοποθεσίες.

Ανεμόμυλος του Σερεμέτη, Βαρυπατάδες.

Οι ιδιοκτήτες των αλευρόμυλων, κατά την Ενετοκρατία και Αγγλοκρατία, προέρχονταν από διάφορες κοινωνικές ομάδες. Μπορεί να ήταν μέλη των λαϊκών στρωμάτων ή η εκκλησία. Όμως, ως γνωστόν, η κατοχή των μέσων παραγωγής ήταν ζήτημα κυρίως των ανώτερων κοινωνικών τάξεων. Συνεπώς το ντόπιο αρχοντολόι είχε αρκετούς αλευρόμυλους υπό την ιδιοκτησία του, όπως μαρτυρούν απογραφές και τοπογραφικά φεουδαλικών αγαθών. Ταυτοχρόνως, καθότι διέθετε και τα απαραίτητα κεφάλαια, μπορούσε εύκολα να προχωρήσει στην κατασκευή νέων, συντελώντας έτσι και στην εξάπλωση τους.

Απομεινάρια νερόμυλου του Αρμένη ή Τσέκα, Έρμονες.

            Η ιστορία τους στο νησί ξεκινάει φυσικά με τον πρωτόγονο χερόμυλο σε κάποια απροσδιόριστη εποχή στο παρελθόν και ήταν υπόθεση οικιακής οικονομίας. Με το πέρας των αιώνων όμως η αγροτική καλλιέργεια θα εντατικοποιηθεί, οι ανάγκες θα αυξηθούν και ο μεσαίωνας θα εισάγει νέα είδη μύλων στο νησί, παιδιά της προόδου της τεχνολογίας. Οι Κορφιάτες θα δαμάσουν πρώτα το νερό για την κίνηση των μύλων τους, πιθανότατα στα βυζαντινά χρόνια ή λίγο μετά. Ο ανεμόμυλος θα μπει αργότερα στο παιχνίδι, μάλλον τον 15^ο αιώνα. Κάπου εκεί θα εμφανιστεί και ο ζωοκίνητος μύλος. Σιγά σιγά θα εδραιωθούν ως ένα μέσο παραγωγής που έχει λάβει την θέση του στην αγροτική οικονομία του νησιού.

Νερόμυλος ο Πατινός, Νυμφές (φωτό Γ. Δημουλά).

Ραγδαία αλλαγή θα επέλθει όταν θα φτάσει στο νησί η πνοή της βιομηχανικής επανάστασης που θα επιφέρει τον εκσυγχρονισμό των μέσων παραγωγής και την συγκέντρωση τους στα αστικά κέντρα. Μετά τα μέσα του 19^ου αιώνα ιδρύονται σύγχρονοι, μαζικής παραγωγής, ατμοκίνητοι αλευρόμυλοι. Φημισμένοι ήταν οι κυλινδρόμυλοι Γ. Σοφιανόπουλος & Σια και Σ. Καλλιβωκάς & Σία που λειτουργούσαν στο Μαντούκι από το 1885. Αναπότρεπτα, μεγάλο μέρος της παραγωγής μεταφέρεται στην πόλη και οι αλευρόμυλοι της υπαίθρου θα υποσκελιστούν και θα αρχίσει η εγκατάλειψη τους. Όχι η οριστική όμως αφού η χρήση πρωτόγονων μέσων παραγωγής, συνάρτηση του υποβαθμισμένου κοινωνικοοικονομικού βίου της υπαίθρου, θα παραμείνει χαρακτηριστικό γνώρισμα των αγροτικών δραστηριοτήτων μέχρι τα μέσα του 20^ου αιώνα. Οι χερόμυλοι αρνούνται να φύγουν από τα αγροτικά νοικοκυριά και ο τελευταίος νερόμυλος θα παραδώσει τα όπλα την δεκαετία του 1970, μετά από μια πορεία τουλάχιστον έξι αιώνων. Από ειρωνεία ίσως, λίγο αργότερα θα κλείσει και ο τελευταίος κυλινδρόμυλος της Κέρκυρας. Μαζί του τελειώνει και η ιστορία των αλευρόμυλων στο νησί.

Απομεινάρια νερόμυλου του Ζερβόπουλου, Κληματιά.

Σήμερα, δεν έχει μείνει κάτι που να θυμίζει τις μέρες τους παρελθόντος. Υποταγμένοι άνευ όρων στον χρόνο, οι περισσότεροι αλευρόμυλοι έχουν γκρεμιστεί ή είναι πνιγμένοι στις βατσουνιές ή έχουν εξαφανιστεί παραμένοντας μόνο ως τοπωνύμια. Τα χαλάσματα τους αποσυντίθενται και λησμονούνται με γοργούς ρυθμούς και είναι ζήτημα χρόνου να παραδοθούν ολοκληρωτικά στην λήθη.

Βιβλιογραφία

• Παραδοσιακοί Αλευρόμυλοι της Κέρκυρας, Κερκυραϊκά Χρονικά τόμος 25 – Α. Σορδίνας