Κορφιάτικοι Αλευρόμυλοι – μέρος β΄

Χερόμυλος

Ο χερόμυλος ήταν η απλούστερη μορφή αλευρόμυλου και πιθανόν χρησιμοποιούνταν εδώ από αρχαιοτάτων χρόνων. Επρόκειτο για ένα εντελώς πρωτόγονο εργαλείο. Αποτελούνταν μόνο από την διάταξη πανωλίθι-κατωλίθι και κινούνταν με το χέρι. Δεν υπέστη καμία εξέλιξη ή αναβάθμιση στο νησί.

Χερόμυλος στο Λαογραφικό Μουσείο στους Σιναράδες (φωτό δανεισμένη από την ιστοσελίδα του Λαογραφικού Μουσείου).

Ήταν το πιο διαδομένο είδος και σχεδόν κάθε νοικοκυριό στα χωριά είχε από έναν, αφού συνήθως αποτελούσε μέρος της οικοσκευής. Αναφέρονται όμως και περιπτώσεις χερόμυλων που ανήκαν σε φέουδα. Παρότι πρωτόγονος λόγω της πρακτικής του ευκολίας χρησιμοποιήθηκε αρκετά στις μαύρες μέρες της Κατοχής από όσους τυχερούς διέθεταν δημητριακά προς άλεσμα. Κάποια εναπομείναντα δείγματα του υπάρχουν σε λαογραφικά μουσεία, π.χ. στους Σιναράδες, ή σε ιδιωτικές συλλογές. Ίσως και κάποια λιθάρια σκορπισμένα στην ύπαιθρο.

Ζωοκίνητος μύλος

Για τον κορφιάτικο ζωοκίνητο μύλο δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία και λίγα είναι γνωστά για την ιστορική του πορεία. Εικάζεται ότι θα έπρεπε να ήταν μια τροποποιημένη έκδοση των γνωστών και πολυπληθών ζωοκίνητων λουτρουβιών του νησιού προσαρμοσμένη στην διάταξη πανωλίθι-κατωλίθι και προφανώς τον κινούσε άλογο ή γάιδαρος. Σε σχέση με τα υπόλοιπα είδη μάλλον δεν γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση πιθανόν επειδή ήταν κάπως πολύπλοκοι στην κατασκευή και απαιτούσαν αρκετό χρήμα.

Μια από τις πρώτες μαρτυρίες για ζωοκίνητους μύλους στο νησί γίνεται σε νοταριακή πράξη του 16^ου και αναφέρει αλογόμυλο το 1542. Το 1561 καταγράφεται ένας στον Ποταμό. Επίσης, η προφορική παράδοση κάνει λόγο για την ύπαρξη αλογόμυλων και στις Νυμφές κατά το μακρινό παρελθόν. Σήμερα δεν υπάρχουν γνωστά απομεινάρια τους.

Ανεμόμυλος

Περιγραφή 

Οι κορφιάτικοι ανεμόμυλοι χωρίζονταν σε δυο βασικές κατηγορίες. Στην μια ανήκαν οι περιστρεφόμενης αρματωσιάς ή ξετροχάρηδες που είχαν την δυνατότητα αλλαγής προσανατολισμού της φτερωτής τους προς την κατεύθυνση που φυσούσε ο άνεμος, για μεγιστοποίηση απόδοσης. Αυτό επιτυγχάνονταν μέσω ενός περίπλοκου μηχανισμού που επέτρεπε την περιστροφή ολόκληρης της στέγης του ανεμόμυλου μαζί με την φτερωτή προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Οι ανεμόμυλοι της άλλης κατηγορίας, αξετροχάρηδες, είχαν μικρότερο μέγεθος και η φτερωτή τους ήταν καταδικασμένη να κοιτά προς σταθερή κατεύθυνση καθότι δεν είχε δυνατότητα αλλαγής προσανατολισμού. Πέραν αυτών των διαφοροποιήσεων δεν φαίνεται να γνώρισαν κάποια άλλη ιδιαίτερη τεχνολογική εξέλιξη στο νησί.

Ο ανεμόμυλος του Ανδρουτσέλη στον Άη Γιάννη.

Εμφάνιζαν παρόμοια λειτουργικά μέρη με τους νερόμυλους  αλλά, ως τεχνολογικά ανώτεροι, ήταν πολυπλοκότεροι στην κατασκευή. Η φτερωτή, εννοείται τοποθετημένη στην εξωτερική πλευρά του μύλου, είχε δεμένα πανιά στις ακτίνες της και σαν σύνολο ονομάζονταν αρματωσιά. Στο κέντρο της ήταν προσαρμοσμένος οριζόντιος άξονας, το λεγόμενο βελόνι, ο οποίος κατέληγε στο εσωτερικό του μύλου και είχε στο άκρο του προσαρμοσμένο έναν οδοντωτό τροχό. Αυτός συμπλέκονταν με ένα είδος γραναζιού το φανάρι του οποίου ο άξονας ήταν κάθετος ως προς το έδαφος και στερεώνονταν στο πανωλίθι. Όταν λοιπόν φυσούσαν οι αέρηδες, έθεταν σε περιστροφή την φτερωτή και μέσω του προαναφερθέντος μηχανισμού η κίνηση της μεταφράζονταν σε περιστροφή λιθαριού.

Σχηματική αναπαράσταση των βασικών λειτουργικών στοιχείων ενός ανεμόμυλου (εικόνα δανεισμένη από την ιστοσελίδα www.architecturalfiles.com).

            Τα κτίρια των ανεμόμυλων είχαν πυργοειδή μορφή, εξ ου και η ονομασία μυλόπυργοι, ήταν λιθόκτιστα και ορθώνονταν συνήθως σε υψώματα. Μεταξύ τους παρουσίαζαν κάποιες διαφοροποιήσεις που σχετίζονταν με τον αριθμό των πατωμάτων και το ύψος, με το αν διέθεταν αλώνι, με την μορφολογία των υπέρθυρων και των βόλτων της εισόδου τους κλπ. Τόσο η όψη, όσο και η προσεγμένη κατασκευή τους, τα έκαναν εντυπωσιακότερα από τα συνήθως ευτελή χτίρια των νερόμυλων.  

Ο ανεμόμυλος του Κατέχη στους Οθωνούς (φωτό Γ. Δημουλά).

           

Ιστορική πορεία

Κάποιες από τις παλαιότερες μαρτυρίες ανεμόμυλων στο νησί γίνονται σε νοταριακές πράξεις των αρχών του 16^ου αιώνα. Οπότε αυτοί πιθανόν εισήχθησαν στο νησί κατά τον 15^ο αιώνα. Η παρακμή τους ήρθε νωρίτερα, σε σχέση με τους άλλους μύλους, αφού φαίνεται πως μετά τον 19^ο αιώνα δεν υπήρχε εν λειτουργία ανεμόμυλος στην Κέρκυρα ενώ στους Οθωνούς ο τελευταίος έκλεισε το 1924.

Ανεμόμυλος στους Παξούς (φωτό Γ. Δημουλά).

Σήμερα, πλην αυτού που έχει ανακατασκευαστεί στον Ανεμόμυλο, σώζονται μόνο κάποια ερείπια τους, χωρίς εξοπλισμό εννοείται, σε διάφορα σημεία της Κερκυραϊκής υπαίθρου, που χρονολογικά ανάγονται μάλλον στον 19^ο αιώνα. Στους Παξούς υπάρχουν ακόμη αρκετοί όρθιοι μυλόπυργοι και ένας, ο ανεμόμυλος του Λεσιανίτη, έχει αναπαλαιωθεί. Το ίδιο έχει συμβεί και με τον ανεμόμυλο της Ερείκουσας. Απομεινάρια δυο μύλων υπάρχουν και στους Οθωνούς.

Ο ανεμόμυλος του Σερεμέτη στους Βαρυπατάδες.

Χωροχρονική κατανομή

Αριθμητικά έμειναν για πάντα στην σκιά των νερόμυλων, ίσως επειδή οι ανεμόμυλοι ήταν πιο ζόρικοι στην κατασκευή και οι ντόπιοι προτιμούσαν να βασίζονται στην κινητήρια δύναμη του άφθονου νερού. Περισσότερο ευδοκίμησαν στα Διαπόντια και στους Παξούς όπου οι ασθενείς υδάτινοι πόροι δεν επέτρεπαν, πλην λίγων εξαιρέσεων, την λειτουργία νερόμυλων. Η ποσοτικοποίηση τους μάλλον είναι αδύνατη διότι οι πληροφορίες είναι λίγες και σκόρπιες σε αρχειακά έγγραφα ή σε απομεινάρια. Μια πρόχειρη εκτίμηση θέτει τον αριθμό τους μεταξύ 10 και 20 το μέγιστο και μάλιστα σε πιο πρόσφατες ιστορικές περιόδους. Στους Παξούς λέγεται πως λειτουργούσαν 22 ανεμόμυλοι ενώ στα Διαπόντια δεν πρέπει να ξεπερνούσαν τους 4-5.

Ο ανεμόμυλος της πάνω πλατείας σε χάρτη του 17ου αιώνα.

            Οι ανεμόμυλοι δεν είχαν κάποιον ιδιαίτερο γεωγραφικό περιορισμό και μπορούσαν να ξεφυτρώσουν παντού. Επίσης η παρουσία τους σε κάποια περιοχή δεν σήμαινε απαραίτητα ότι δεν υπήρχε νερό για να κινήσει μύλους αφού εμφανιζόντουσαν και σε περιοχές όπου λειτουργούσαν νερόμυλοι, πχ. Σιδάρι. Έδειχναν μια προτίμηση σε ευάερα μέρη, όπως κορυφές λόφων αλλά αυτό δεν ήταν κανόνας. Ξεκινώντας από την περιοχή της πόλης των Κορφών, το 1503 αναφέρεται ανεμόμυλος στο Κεφαληνοχώρι, που κατά μια υπόθεση ήταν περιοχή της Γαρίτσας, Καστράδες τότε. Πιθανόν μπορεί να ταυτιστεί με τον ανεμόμυλο που σημειώνεται σε ένα χάρτη του 17^ο αιώνα και ο οποίος είναι ο γνωστός ανεμόμυλος της Γαρίτσας. Στον ίδιο χάρτη σημειώνεται και λίγο βορειότερα, στην άνω πλατεία, ένας ανεμόμυλος. Ακόμη βορειότερα, στην περιοχή της Σπηλιάς, μαρτυρείται η ύπαρξη ανεμόμυλου το 1512. Ανεμόμυλο είχε και η λιμνοθάλασσα Χαλικιόπουλου όπως απεικονίζει μια γκραβούρα του 19^ου αιώνα. Στην ύπαιθρο λειτουργούσαν δύο ανεμόμυλοι στους Βαρυπατάδες, Σερεμέτη και Σκιαδόπουλου, ο ανεμόμυλος του Ανδρουτσέλη στον Άη Γιάννη, ένας στην Κασσιώπη, ένας στον Άγιο Στέφανο Σινιών, ένας στο Τριτσί, ένας στην Ρόδα ενώ αναφέρεται και η ύπαρξη ενός στην Λευκίμμη, στην περιοχή Μελίκια - Κάβου.

Καλωσήρθατε, κοπιάστε, κοπιάστε......

Βιβλιογραφία

• Παραδοσιακοί Αλευρόμυλοι της Κέρκυρας, Κερκυραϊκά Χρονικά τόμος 25 – Α. Σορδίνας
• Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα – Χ. Κόλλας
• Το βαϊλάτο του Αλεύχιμου και το Πεντάχωρο. Ιστορία, ενθυμήματα - Μ. Πανδής
• http://www.architecturalfiles.com/
• http://cmm.corfuculture.gr/default.asp