Δευτέρα 17 Σεπτεμβρίου 2012

Κορφιάτικοι Αλευρόμυλοι – μέρος γ΄



Νερόμυλος

Περιγραφή
Ο νερόμυλος του Αρμένη ή Τσέκα στους Έρμονες.





Οι κορφιάτικοι νερόμυλοι εντάσσονταν στην ευρύτερη κατηγορία του ιδιαιτέρως διαδομένου, ήδη από τα βυζαντινά χρόνια, ελληνικού μύλου ή μύλου με κατακόρυφο άξονα (η άλλη ήταν ο μύλος με οριζόντιο άξονα). Εξελικτικά είχαν βαλτώσει στον μεσαίωνα αφού διατήρησαν αναλλοίωτα τα βασικά τους χαρακτηριστικά από τότε. Οι λίγες αναβαθμίσεις που δέχτηκαν αφορούσαν τροποποιήσεις για καλύτερη εκμετάλλευση των υδρολογικών δυνατοτήτων της εκάστοτε περιοχής και βελτίωση του ελέγχου της λειτουργίας τους. Επίσης κατά τον 19ο αιώνα εμφανίστηκαν και νερόμυλοι με μεγαλύτερες κτιριακές εγκαταστάσεις, όπως ο νερόμυλος του Τσούκλου στη Μεσογγή, μαρτυρώντας έτσι αύξηση του κύκλου εργασιών και βελτίωση της λειτουργικότητας.

Σχηματική αναπαράσταση της τομής ενός νερόμυλου που αποκαλύπτει τα βασικά λειτουργικά του μέρη (εικόνα δανεισμένη από την ιστοσελίδα www.architecturalfiles.com).

Ενσωμάτωναν απαρχαιωμένη τεχνολογία και ήταν απλοί στην κατασκευή. Καρδιά τους ήταν η φτερωτή, μια ξύλινη κατασκευή που έμοιαζε με ρόδα κάρου αλλά αντί ακτίνες είχε πτερύγια και η οποία φώλιαζε σε χώρο κάτω από το δάπεδο του, τοποθετημένη οριζόντια. Στο κέντρο της ήταν προσαρμοσμένος κατακόρυφος σιδερένιος άξονας (εξου και μύλος με κατακόρυφο άξονα) ο οποίος, διαπερνώντας το δάπεδο και το κέντρο του κατωλιθιού που βρισκόταν τοποθετημένο σε βάση ακριβώς πάνω από την φτερωτή, στερεώνονταν στο κέντρο του πανωλιθιού. Επομένως γύριζε η φτερωτή καθώς έπεφτε πάνω της το νερό, γύριζε μαζί και το πανωλίθι. Το ταξίδι του νερού ξεκινούσε από τον μυλαύλακα, ο οποίος από ένα σημείο και έπειτα μετατρέπονταν σε ένα λίθινο τεχνητό κανάλι, το κεφαλοκάναλο, που τερμάτιζε στο πίσω μέρος του νερόμυλου. Από την άκρη του κεφαλοκάναλου, που βρισκόταν σε ύψος πάνω από την οροφή του χτίσματος, η σκυτάλη πήγαινε σε έναν σχεδόν κατακόρυφο πέτρινο σωλήνα, το κανάλι. Αυτό κατέληγε στον χώρο κάτω από το δάπεδο του νερόμυλου όπου εκτόξευε το νερό πάνω στην φτερωτή.
 
Πάνω στο κεφαλοκάναλο νερόμυλου της Κληματιάς. Η εσοχή που αχνοφαίνεται στο κέντρο ήταν η είσοδος του κατακόρυφου καναλιού που έστελνε τα νερά κάτω από τον νερόμυλο, στην φτερωτή.


Τα απομεινάρια της φτερωτής του νερόμυλου της Μάκινας στους Χωροπισκόπους.


Το χτίσμα που φιλοξενούσε τον νερόμυλο, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων θύμιζε καλύβα. Ήταν μια μικρή, ευτελής, λιθόκτιστη ή ίσως ξύλινη σε παλαιότερες εποχές, κατασκευή που αποτελούνταν από ένα ή δυο δωμάτια. Ενίοτε χρησίμευε και ως οικία μυλωνά οπότε είχε ανάλογες προσθήκες. Κάποιοι νερόμυλοι του 19ο αιώνα που αποτελούνταν από μεγάλες κτιριακές εγκαταστάσεις, παρουσίαζαν αυξημένο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, σε σχέση με τα μικρότερα αδέρφια τους, ως πιο επιμελημένες κατασκευές με επιπλέον χώρους, στοές, ίσως και κάνα οικόσημo κλπ.

Πίσω απο το νερόμυλο της Κληματιάς. Η κρυμμένη απ' τα βρύα, πέτρινη κατασκευή που ορθώνεται στα αριστερά είναι το κεφαλοκάναλο του.

Ιστορική πορεία
Οι πρώτες τεκμηριωμένες αναφορές νερόμυλων ανάγονται στην Ανδηγαυική εποχή, συγκεκριμένα στο 1367 και οι οποίες πληθαίνουν στους επόμενους αιώνες. Το τέλος τους άρχισε να διαγράφεται από τα τέλη του 19ου και κατά τον 20ο αιώνα ως απόρροια των τεχνολογικών και κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων. Η οριστική παύση της λειτουργίας τους έγινε με το κλείσιμο του νερόμυλο του Σωτηριανού – Μπέλλου στις Νυμφές, το 1974.

Ο νερόμυλος του Φτύμιου στις Νυμφές (φωτό Γ. Δημουλά).

          Η ύπαιθρος φιλοξενεί ακόμη λίγους, ανενεργούς φυσικά, νερόμυλους, κυρίως σε Νυμφές και Κληματιά. Οι περισσότεροι όμως δεν προδίδουν την ταυτότητα τους αφού έχουν ερειπωθεί εντελώς ή είναι πνιγμένοι στα βάτα. Τα λειτουργικά τους μέρη έχουν χαθεί ενώ εξαιρετικά σπάνια συναντά κανείς κεφαλοκάναλο πίσω τους. Η μόνη χρήση τους είναι ως παλιοκάλυβα ή κοτέτσια. Χρονολογικά οι πιο πολλοί πρέπει να ανήκουν στον 19ο δεν αποκλείεται κάποιοι όμως να ανάγονται στον 18ο αιώνα ή και παλαιότερα.

Νερόμυλος ο Κάτω στην Χρυσίδα... ή τουλάχιστον ό,τι έμεινε απ' αυτόν.




Ο νερόμυλος της Μάκινας στους Χωροπισκόπους.





Χωροχρονική κατανομή
Καθώς το νησί δεν ήταν φτωχό σε υδάτινους πόρους και σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ήταν απλοϊκές κατασκευές, αυτοί οι μύλοι γνώρισαν εδώ ιδιαίτερη διάδοση. Ήταν δεύτεροι σε αριθμό μετά τους χερόμυλους. Η ακριβής ποσοτική εκτίμηση τους βέβαια είναι δύσκολη, διότι τα τεκμήρια δεν κάνουν πάντα διάκριση στο είδους των μύλων που αναφέρουν ή είναι ελλιπή. Σύμφωνα πάντως με την περιγραφή του Στεφάνου Μαστρακά του 1630 και τις βενετσιάνικες  απογραφές του 18ου αιώνα ο αριθμός τους πρέπει να κυμαίνονταν μεταξύ 100 και 150 σε όλο το νησί. Κατά τον 20ο αιώνα ο αριθμός τους είχε πέσει δραματικά.

Απομεινάρια νερόμυλου στην Κληματιά, διακρίνεται το κεφαλοκάναλο που ορθώνεται από πάνω του.

Τα χαλάσματα του νερόμυλου του Παϊπέτη στην Χρυσίδα.

Οι νερόμυλοι είχαν γεωγραφικούς περιορισμούς και όπως είναι λογικό συγκεντρώθηκαν στις υδάτινες αρτηρίες του νησιού. Για το ποτάμι της Λευκίμμης οι πληροφορίες είναι ελλιπείς. Στο ποτάμι του Έγριπου, Πετριτή σήμερα, ήδη από τον 16ο αιώνα καταγράφονται μύλοι εκεί και το 1630 έφταναν τους 3 σε αριθμό. Στο ποτάμι της Μεσογγής υπήρχε νερόμυλος τουλάχιστον από το 1367 και ο Σ. Μαστρακάς το 1630 κάνει λόγο για 10 μύλους οι οποίοι μάλιστα, μαζί μ’ αυτούς του Έγριπου, εξυπηρετούσαν και τους κάτοικους των Παξών. Ο αξιόλογος νερόμυλος του Τσούκλου που βρισκόταν εκεί, κινούταν μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Στο ποτάμι των Μπενιτσών, λειτουργούσε μύλος σίγουρα το 1469. Τον 16ο αιώνα μαρτυρούνται αρκετοί εκεί, τον 18ο αιώνα ήταν 18-20 και τον 19ο αιώνα ήταν 22. Στο ποτάμι του Ποταμού μνημονεύονται λίγοι, πιθανόν λόγω μη ευνοϊκής διαμόρφωσης του, πάντως υπήρχε ένας στο Τρίκλινο το 1547. Στο ποτάμι των Ερμόνων είχαν παρουσία τουλάχιστον από τον 16ο αιώνα ενώ τον 18ο αιώνα λειτουργούσαν 8 μύλοι εκεί. Κάποιοι θα παραμείνουν ενεργοί και τον Β΄ΠΠ. Στην Χρυσίδα και στην θέση Πεζαμύλοι αναφέρονται νερόμυλοι ήδη από τον 16ου αιώνα. Το 1630 καταγράφονται 4 και τον 19ο αιώνα 3. Ένας από αυτούς, ο νερόμυλος του Παϊπέτη που άλεθε μέχρι την δεκαετία του 1950, αποθανατίστηκε στην ελληνική ταινία του 1957 «Ο Πειρασμός» που ήταν βασισμένη στο έργο του Ντίνου Θεοτόκη «Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα». Υπήρχαν και λίγοι διάσπαρτοι σε άλλες περιοχές της Μέσης ή Λευκίμμης. Στ’ Αγείρου και στου Όρους οι πολυάριθμες ρεματιές προσελκύουν τους περισσότερους μύλους απ’ όλο το νησί. Μεγάλη συγκέντρωση παρουσιάζεται στην περιοχή των Νυμφών όπου ο αριθμός τους έφτανε τους 20-22 όπως μαρτυρούν οι απογραφές του 18ου αιώνα. Παλαιότερη αναφορά το 1371, ένας νερόμυλος της λατινικής αρχιεπισκοπής ενώ το 1527 μνημονεύεται μύλος και στον Πλάτωνα. Ο τελευταίος μύλος των Νυμφών θα κρατήσει μέχρι το 1974. Το Μελισσούδι και τα γειτονικά σ’ αυτό ρέματα εξυπηρετούσαν τους Χωροεπισκόπους, όπου ο νερόμυλος της Μάκινας έκλεισε το 1950, Βαλανειό, Ρικίνι, Κυπριανάδες, Κληματιά, στην περιοχή των οποίων κινούνταν νερόμυλοι τουλάχιστον από τις αρχές του 16ου αιώνα, όπως και στην περιοχή Αγίων Δούλων - Ξανθάτων όπου το 1503 υπήρχε μύλος στην Καμαρέλλα. Επίσης καταγράφεται το 1374 παρουσία νερόμυλου «εις την ποταμιάν του Σιδαρίου» καθώς και η πρόθεση να κατασκευαστεί ένας καινούργιος από τον ευγενή Καβάσιλα. Οι απογραφές του 18ου αιώνα αναφέρουν νερόμυλους και στις περιοχές των Αγραφών, Καρουσάδων, Περουλάδων, Μαγουλάδων, Πάγων και τριγύρω.





Βιβλιογραφία
  • Παραδοσιακοί Αλευρόμυλοι της Κέρκυρας, Κερκυραϊκά Χρονικά τόμος 25 – Α. Σορδίνας
  • Η νήσος των Κορυφών τον 16ο αιώνα – Χ. Κόλλας
  • Το βαϊλάτο του Αλεύχιμου και το Πεντάχωρο. Ιστορία, ενθυμήματα - Μ. Πανδής
  • Κερκυραϊκά Χρονικά τόμος Ζ΄, έργα Ιωάννη Ρωμανού
  • Ανδηγαυική Κέρκυρα (13ος -14ος αι.) - Σ. Ασωνίτης
  • http://koinonkynopiaston.blogspot.gr/ & κ. Σ. Πουλημένος, τον οποίο ευχαριστώ θερμά για την υπόδειξη των μύλων της Χρυσίδας και την ξενάγηση στην περιοχή.
  • http://www.architecturalfiles.com/

5 σχόλια: