Καλαφατιώνες

Ο ιστοριοδίφης και ερευνητής Κώστας Γραμμένος μας ξεναγεί ιστορικά, μέσα από τις μακρόχρονες μελέτες του, στο χωριό των Καλαφατιώνων. Το άρθρο, εκτός από κάποιες φωτογραφίες, τις λεζάντες και τα σχόλια, έχει δημοσιευτεί στη "Σπερατζάδα τσου Κορφούς". 

Σύντομη ιστορική περιγραφή του χωριού, τεκμηριωμένη μέσα από έγγραφο πρωτογενές υλικό των Γενικών Αρχείων Κέρκυρας. 

Ονομασία 

   Η ένδειξη για την ονομασία του χωριού προκύπτει στο ότι το όνομα Καλαφάτης συναντιέται ως επίθετο στην Κέρκυρα τον 16ο αιώνα, γεγονός που σημαίνει οι προ πολλών αιώνων κάτοικοι του χωριού αυτού είχαν αυτό το επίθετο λόγω προφανώς του επαγγέλματος του καλαφάτη, που εννοείται ότι θα ασκούσαν.  

Η παλαιότερη αναφορά για το χωριό 

   Στο επιστημονικό ανάτυπο με τίτλο «Εξέλιξη των οικισμών της υπαίθρου Κερκύρας» αναφέρεται ότι ο οικισμός των Καλαφατιώνων υπήρχε το 1374.

Το χωριό διατηρεί ακόμη κάποια απ' τα παραδοσιακά στοιχεία.

 Λιτή περιγραφή του χωριού – παλαιό χωριό 

   Το χωριό των Καλαφατιώνων κτισμένο σε περίοπτη θέση, αποτελεί ένα από τα ομορφότερα χωριά της περιοχής Μέσης Κέρκυρας. Περιλαμβάνει γραφικές γειτονιές παραδοσιακών σπιτιών με εξαίσια θέα, ενώ το σύνολο του οικισμού πλαισιώνεται με μοναδικές φυσικές ομορφιές.  Κατά την παράδοση το σημερινό χωριό είναι μεταγενέστερο, ενός παλαιού που βρισκόταν νοτιοανατολικά, σε όχι μεγάλη απόσταση και το οποίο λόγω πυκνότητας των κεραυνών, που έπεφταν εκεί, εγκαταλείφθηκε και μεταφέρθηκε στην σημερινή  του θέση, μένοντας  ως ονοματοθεσία «Παλαιό Χωριό».

Στους δρόμους των Καλαφατιώνων και...

Μικρότεροι οικισμοί περιφερειακά του χωριού 

   Στον κύριο οικισμό των Καλαφατιώνων περιλαμβάνεται και ένας άλλος μικρότερος  που λέγεται Κοθωνίκι. Παλαιότερα, στους Καλαφατιώνες υπαγόταν και ο οικισμός του Αγίου Γεωργίου του Σορωνιού, ενώ υπήρχαν αραιοί οικισμοί  και στις περιοχές Κατζατζάρου (περιγραφή της περιοχής εδώ) και Βουρλίλος. 

Η ονομασία των συνοικισμών Κοθωνίκι και Κατζατζάροι 

   Το όνομα του οικισμού Κοθωνίκι οφείλεται στον παλαιό ιδιοκτήτη – οικιστή της περιοχής, που λεγόταν Κοθωνίκης, οι δε απόγονοί του και παλαιοί  κάτοικοι, είχαν το επίθετο Κοθωνίκης ή Κοθωνικιάτης. Το όνομα της περιοχής Κατζατζάροι οφείλεται στο όνομα  του παλαιού κατόχου της περιοχής που λεγόταν Κατατζάρος. Στις δύο αυτές εκτεταμένες περιοχές οι οποίες εκτείνονται μέχρι τον Σορωνιό και το Κομπίτσι, βρίσκονταν τα υποστατικά (σπίτια και κτήματα) των διαφόρων τιτλούχων αρχόντων που τα εξουσίαζαν.

... στους δρόμους της φωτιάς, Κατζατζάροι.

Ιδιοκτησίες των αγροτικών εκτάσεων 

   Λόγω της φυσικής ομορφιάς, του εύφορου εδάφους και της πληθώρας των τρεχούμενων νερών η περιοχή των Καλαφατιώνων  ήταν τόπος έλξεως αστών αρχόντων, ντόπιων και ενετών γαιοκτημόνων (από ανέκαθεν λόγω της κοντινής απόστασης από την πόλη της Κέρκυρας), οι οποίοι φρόντιζαν με διάφορους τρόπους να κατέχουν κάποια μικρή ή μεγάλη έκταση στην περιοχή αυτή, και ειδικά σε Κοθωνίκι και Κατζατζάρους.

   Τα κτήματα αυτά οπωσδήποτε χρειάζονταν εργάτες, στους οποίους τα μίσθωναν να καλλιεργηθούν και να αποδώσουν. Οι εργάτες αυτοί ήταν φερτοί από άλλα χωριά της Κέρκυρας ή και από άλλα μέρη εκτός Κέρκυρας. Οι εργοδότες τους παρείχαν, αρχικά πρόχειρα καταλύματα, για να διαμένουν εκεί, στα υποστατικά τους, όμως η διαμονή τους εκεί ήταν προβληματική και ανθυγιεινή λόγω της μεγάλης υγρασίας, ιδίως τον χειμώνα, για αυτό πολλοί κατέφευγαν και έκτιζαν τα σπίτια τους στο ύψωμα του κεντρικού οικισμού των Καλαφατιώνων. Έτσι το χωριό με τον καιρό μεγάλωνε οικιστικά και πληθυσμιακά, αφού οι νέοι κάτοικοι προστίθονταν στους παλαιούς που από αιώνες κατοικούσαν εκεί, συγκροτώντας τις δικές τους γειτονιές. 

Οι άνθρωποι 

   Από τους παλαιότερους καταγεγραμμένους κατοίκους που συναντάμε, από τον 15ο αιώνα στο χωριό αυτό και σήμερα έπαψαν να υπάρχουν, ήταν οι οικογένειες: Αυλωνίτη, Βατάτζη, Γεωργάτου, Δελάρτα, Δανίλη, Διγενή, Κουκή, Κουτρούλη, Λαμπίρη (κλάδος της οικογένειας αυτής μετονομάστηκε σε Ρογής), απόγονοί της οποίας κατοικούν μέχρι σήμερα στην ομώνυμη γειτονιά, επίσης οι οικογένειες  Μακρή, Μισιτού, Πάγκαλη, Ρωμανού, Στάϊκου, Φούρναρη. Ακόμα, παλιές οικογένειες, από τις οποίες σήμερα έμεινε μόνο το όνομα τους στις γειτονιές που κατοικούσαν, ήταν οι Κάντηλα, Καμπήσα και Κοφυρά .  Η παλαιότερη γνωστή, από τον 15ο αιώνα, οικογένεια που διατηρήθηκε ακμάζουσα και μέχρι σήμερα στους Καλαφατιώνες, είναι αυτή των Πιλών (Πηλών), μέλη της οποίας κατοικούν στην ομώνυμη γειτονιά Πηλάτικα. Στον συνοικισμό Κοθωνίκη συναντάμε παλαιούς κατοίκους από τον 15ο αιώνα, που σήμερα δεν υπάρχουν, όπως τις οικογένειες: Κοθωνικιάτη, Αργουζίνου, Γρηγορόπουλου, Ζακυνθινού, Κορφιάτη, Ρέτζιου, Ροτζίκου κ.α.  Στου Κατζατζάρου δε, κατοικούσαν οι οικογένειες: Λεκουρέση, Μουσσίκα, Μονσούρη, Νικηφόρου, Τσαγγάρη, Τόνια κ.α.

Και μια ματιά πάνω απ' τη σκεπή.

  Πολλές από τις προαναφερόμενες αυτές οικογένειες, που κατοικούσαν στους Καλαφατιώνες και στους γύρω οικισμούς εξαφανίστηκαν κατά την επιδρομή των Τούρκων του 1537 (Εκτενής αναφορά για το γεγονός έγινε σε ομιλία μου στις 26.03.2006 στους Καλαφατιώνες).  Μετά την επιδρομή αυτή και από τα μέσα του 16ου αιώνα, οι γαιοκτήμονες για να αναπληρώσουν τα κενά, έφεραν εργάτες όπως προείπαμε από αλλού, για τις ανάγκες των υποστατικών τους, όπως π.χ. ο γαιοκτήμονας Σιλβέστρος Σουβλάκης, ο οποίος έφερε στο υποστατικό του στο Κοθωνίκι περί το 1540 τις οικογένειες των Γεωργίτζη, Κρητικού και του Γιανούτζου Φαγογένη, απόγονοι του οποίου κατοικούν μέχρι σήμερα στους Καλαφατιώνες και μάλιστα οι Φαγογένηδες έχουν την δική τους προνομιούχα γειτονιά, τα γραφικά Φαγογενάτικα. Επίσης, ο γαιοκτήμονας Τζανής Μαρκουράς έφερε στο υποστατικό του, στο Κοθωνίκη, το 1579 την οικογένεια του Στέφανου Σκλαβούνου από το Μπάνικο. Ακόμα, ο σιόρ  Αλέξανδρος Καρτάνος έφερε τον Κωνσταντή Σούκερα το 1674 από τους Καστελλάνους. Στο Κοθωνίκη ήλθε το 1654 ως γαμπρός της οικογένειας Πολίτη και ο Αλέξης Κοντοστάνος από την Κορακιάνα, όπως και ο Παύλος Μπράτος ήλθε γαμπρός στους Καλαφατιώνες στην οικογένεια Μισθού το 1569. Ο πρώτος οικιστής της οικογένειας Μεσημέρη, ήταν ο Γερόλιμος λεγόμενος και Τζαρής, που εμφανίζεται στους Καλαφατιώνες το 1628 ως τεχνίτης ασβεστοκάμινων, του οποίου οι απόγονοι έστησαν δική τους γειτονιά λεγόμενη του Τζαρή.

Μπότζοι, βόρτα, ξεχυτές, κάπου ξεχάστηκε ο χρόνος.

   Με την πάροδο των χρόνων αρκετές παλαιές  οικογένειες εξέλιπαν του χωριού είτε λόγω μεταδημοτεύσεων είτε λόγω θηλυγονίας. Τα κενά όμως αναπληρώθηκαν από άλλους, ερχόμενους είτε λόγω εργασίας είτε λόγω γάμου, είτε λόγω προσφυγιάς, όπως αυτής των Σουλιωτών στα τέλη του 18ου αιώνος, ενώ ο πληθυσμός του χωριού είτε έμενε σταθερός είτε αυξομειωνόταν, ανάλογα με τις ανά τους αιώνες ευνοϊκές ή δυσοίωνες συνθήκες που γνώρισε ο τόπος, όπως π.χ. επιδρομές αλλοφύλων και λοιμικές ασθένειες που κατά καιρούς αποδεκάτιζαν τους κατοίκους. Οι κατά, αραιό χρονικό διάστημα, απόγραφες των κατοίκων, μας πληροφορούν ότι το 1583 το χωριό είχε μόνο 105 κατοίκους, το 1766 ο πληθυσμός τετραπλασιάστηκε, φτάνοντας στους 402 κατοίκους, μειώθηκε στα 1824 στους 360 κατοίκους και αυξήθηκε κατά πολύ το 1864 που έφθασε στους 616 κατοίκους. Η κύρια απασχόληση του συνόλου σχεδόν των κατοίκων, στο διάβα των αιώνων, ήταν οι αγροτικές εργασίες και το εισόδημα τους το οποίο μοιράζονταν με τους γαιοκτήμονες προέρχονταν από προϊόντα όπως, κρασί, λάδι, οπωρικά, κηπουρικά, και τους τελευταίους αιώνες μήλα και κάστανα, μοναδική παραγωγή για την Κέρκυρα τότε.

Στην περιοχή ακούγεται μια σπάνια για το νησί συμφωνία λιόδεντρων, πεύκων, κυπαρισσιών, βελανιδιών και άλλων δέντρων.

Εκκλησίες 

   Κεντρική εκκλησία του χωριού είναι αυτή του Προφήτη Ηλία, κτισμένη πάνω σε ύψωμα που δεσπόζει του οικισμού. Άγνωστο πότε και από ποιους κτίστηκε. Την συναντάμε σε έγγραφα από τις αρχές του 16ου αιώνα να ανήκει στην παλαιότατη οικογένεια Μακρή. Στις αρχές του 17ου αιώνα πέρασε στα χέρια του παπά Αρσένη Γουλιαρμή από τους Καστελλάνους που ήλθε ως υιοθετημένος από την οικογένεια Μακρή και έμεινε κληρονόμος και της εκκλησίας τους. Σήμερα λειτουργεί ως ενοριακός ναός του χωριού.

   Μια άλλη ενοριακή, σήμερα, εκκλησία που βρίσκεται λίγο έξω του χωριού σε ύψωμα είναι η Παναγία η Ελεούσα, η οποία υπήρξε ιδιοκτησία μιας άλλης παλαιότατης οικογένειας των Καλαφατιώνων, αυτή του Κάντηλα, οικογένειας που έσβησε στα τέλη του 16ου αιώνα και κληρονομήθηκε από την οικογένεια Πιλού, η οποία την κατείχε μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.
   Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, ονομαζόμενη του Θεριανού, βρίσκεται και αυτή εκτός του οικισμού στην τοποθεσία Μπουρδαλά. Αρχές του 16ου αιώνα ανήκε στην οικογένεια Μισθού, διάδοχος της οποίας ήταν ο Παύλος Μπράτος από το χωριό του Σταυρού, ο οποίος μπήκε σαν γαμπρός και κληρονόμος. Η οικογένεια Μπράτου κατείχε την εκκλησία μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, οπότε άγνωστο πως πέρασε στα χέρια της οικογένειας Αλέξη. Σήμερα και εκκλησία αυτή ανήκει στην ενορία.
   Μια άλλη εκκλησία που υπήρχε στους Καλαφατιώνες τον 16ο αιώνα και αναφέρεται σε έγγραφα, είναι η Αγία Παρασκευή, η οποία ανήκε σε μια παλιά οικογένεια του χωριού, τους Λαγκαδίτες, απόγονοι των οποίων κατοικούν και σήμερα στους Καλαφατιώνες, όμως είναι άγνωστο από πότε έως πότε υπήρξε και πως δεν διασώθηκε.
   Στον συνοικισμό του Κοθωνικίου υπάρχει η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας, πολύ παλαιός ναός που συναντάται σε έγγραφα των αρχών του 16ου αιώνα. Υπήρξε κτητορικός της οικογένειας Κοθωνικιάτη. Δόθηκε για ανακαίνιση το 1573 στον σύνδικο Κορυφών μισέρ Φίλιππο Καρτάνο, οπότε πέρασε στην ιδιοκτησία του.  Τέλη 17ου αιώνα ως ιδιοκτήτης φαίνεται ο σιορ Ιάκωβος Βλασόπουλος, ο οποίος έβαλε συνιδιοκτήτες και τους γύρω της εκκλησίας του Κοθωνικίου κατοίκους. Σήμερα λειτουργεί ως ενοριακός ναός.
   Μέσα στο υποστατικό της οικογένειας Σορδίνα βρίσκεται ο ιδιόκτητος ναός των Αγίων Θεοδώρων. Εντοπίζεται σε έγγραφα από τις αρχές του 16ου αιώνα και ανήκε πάντα στους ιδιοκτήτες του υποστατικού, τους προγενέστερους μέχρι τους σημερινούς που είναι η οικογένεια Σορδίνα.
   Στους Κατζατζάρους βρίσκονται ακόμα τα ερείπια του ναού του Αγίου Γεωργίου του Ισχυρού ή των Ξηρών. Ο ναός αυτός το 1514 ήταν ιδιοκτησίας του γαιοκτήμονα της περιοχής μισέρ Ιάκωβου Ράλλη. Πέρασε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Σουβλάκη το 1553 και στη συνέχεια σε άλλες αρχοντικές ιδιοκτησίες της περιοχής. Τελευταία την φρόντιζε η οικογένεια Ρόη που είχε κτήματα πλησίον. Σήμερα βρίσκεται σε ερειπωμένη κατάσταση από τη μεγάλη πυρκαγιά του 2000.

Οι ρωγμές στον Άι Γιώργη στους Κατζατζάρους δείχνουν ότι είναι θέμα χρόνου η οριστική κατάρρευση.

Κώστας Γραμμένος

Σχόλια: Οι Καλαφατιώνες εμφανίζονται πρώτη φορά στα τεκμήρια το 1374, μαζί με το γειτονικό χωριό Βαρυπατάδες και αμφότεροι υπάγονταν στη δεκαρχία (φορολογική ενότητα γαιών) Εξωκαστρηνών και Μέσης, ενώ το τοπωνύμιο Βουρλίλλας είναι γνωστό από το 1272 και αποτελούσε οικισμό [Ανδηγαυική Κέρκυρα 13ος-14ος αι. - Σ.Ν. Ασωνίτης]. Επίσης, σχετικά με τα αναφερόμενα επώνυμα, στην ευρύτερη περιοχή διασώζονται ως σήμερα τα Δελάρτας και Μισθός (Βαρυπατάδες) και Κοφυράς (Τεμπλόνι).