Τα ξοχικά απαλάτια των αρχόντωνε

Και να είχατε την κατάλληλη κοινωνική θέση, πλεόν δεν βρίσκεται κανείς να σας υποδεχτεί στο φτωχικό του Θεοτόκη - Καλοκαρδιάρη & Βεντούρα.

            Φυσώντας λίγη από τη σκόνη της λήθης που έχει πνίξει το νησί, θα επιχειρήσουμε να κάμουμε ένα σύντομο ταξίδι στο μυστήριο κόσμο των αρχοντικών αγροικιών τση Κορφιάτικης υπαίθρου. Ετούτα τα εντυπωσιακά μνημεία, βαθιά ριζωμένα και ζυμωμένα στο Κορφιάτικο γίγνεσθαι του χθες, ενσαρκώνουν μια ξεχωριστή όψη της ντόπιας ιστορίας που αξίζει ιδιαίτερης προσοχής. Ίσως και περισσότερη απ' αυτή που λαμβάνουν τα δημιουργήματα αυτοκρατορικών ματαιοδοξιών ή εύπορων μελών της αστικής τάξεως του 19^ου αιώνα, στο νησί.

Με τα παραδοσιακά χρώματα και αρχιτεκτονικά στοιχεία, τ' αρχοντικό του Τριβόλη (φωτό Γ. Δημουλάς).

            Το ντόπιο αρχοντολόι, που σχεδόν μονοπωλούσε στη γαιοκτησία μέχρι τα τέλη του 19^ου αιώνα, δεν διέθετε αρχοντικά μόνο εντός των τειχών της πόλης αλλά και εχτός. Αυτή η τάση, αν και ίσως είχε αρχίσει παλαιότερα, έγινε τση μόδας επί Λατινοκρατίας, κυρίως λόγω της διαμόρφωσης των βαρονιών εκείνα τα χρόνια. Τ' αρχοντικά εξαπλώθηκαν στην ύπαιθρο για να εξυπηρετήσουν την ανάγκη των αρχόντων για επόπτευση της συγκέντρωσης, παραγωγής και αποθήκευσης των προϊόντων των βαρονιών αλλά και εν γένει των γαιών τους. Έτσι, ρίχνοντας τη βαριά σκιά τους πάνω στα κεφάλια των αγροληπτών, συνδέθηκαν με διάφορες πτυχές της οικονομικής αλλά και της κοινωνικής ζωής της υπαίθρου. Μια κατάσταση που εκράτησε μέχρι την κατάργηση των βαρονιών και τη λύση του αγροτικού ζητήματος κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα με αρχές 20^ου. Οι επιπτώσεις αναίρεσαν τη χρησιμότητα πολλών αρχοντικών που εν τέλει εγκαταλείφθηκαν επειδή δεν μπορούσαν να συντηρηθούν από τους ιδιοκτήτες τους. Βεβαίως αυτό δεν ήταν το τέλος αφού μέλη άλλων κοινωνικών τάξεων είχαν αρχίσει να χτίζουν τα δικά τους, ως εξοχικές ή μόνιμες κατοικίες, ή να τα αγοράζουν από ξεπεσμένους ευγενείς. Είχε ήδη ανατείλει μια νέα γενιά αρχοντικών στην ύπαιθρο, ξαλαφρωμένη από τη διαχείριση τεράστιων αγροτικών εκτάσεων και ανανεωμένη αρχιτεκτονικά.

Το μεγαλόπρεπο βοηθητικό χτίσμα του αρχοντικού στους Κανακάδες
(φωτό Γ. Δημουλάς).

Ο ιδιαίτερος πύργος του Ντάντολου.

Μια τυπική εξοχική αρχοντική οικία - αγροικία, καθότι επιφορτισμένη με επιπλέον αρμοδιότητες πέραν της κατοίκησης, αποτελείτο από διάφορα λειτουργικά μέρη. Το κεντρικό της τμήμα ήταν η οικία του κόντε, το αποκαλούμενο από τους χωρικούς απαλάτι. Επρόκειτο για ένα μεγάλο, συνήθως μονώροφο (ισόγειο – πρώτος όροφος) κτίριο, το οποίο, ενίοτε, ενσωμάτωνε και μια πυργοειδή κατασκευή ψηλότερη της στέγης, τη βαρδιόλα, που χρησίμευε ως βίγλα για την επόπτευση της περιοχής. Επιπλέον, ήταν εξοπλισμένη με λουτρουβιό, οινοποιείο, αποθήκες, στάβλους, άλλα βοηθητικά κτίρια και συχνά ένα παρεκκλήσι. Μάλιστα, επειδή δεν απολάμβανε την ασφάλεια του οχυρωμένου άστεως, ήταν περιτοιχισμένη, ώστε να προστατεύεται από τα ρεμπελιά ή τις επιδρομές. Στο περιτείχισμα ανοιγόταν και μια μεγάλη πύλη, η κύρια είσοδος τ' αρχοντικού. Συνήθως, τα οικοδομήματά της ήταν χωροθετημένα έτσι ώστε να πλαισιώνουν μια κεντρική αυλή, την κούρτη ή τζαρδίνι, σχηματίζοντας ένα τετράγωνο ή ένα Π γύρω της. Διάταξη που θυμίζει καθολικά μοναστήρια. Γι’ αυτό το λόγο υποστηρίζεται ότι κάποια αρχοντικά δημιουργήθηκαν πάνω σε εγκαταλελειμμένα καθολικά μοναστήρια του 14^ου – 15^ου αιώνα. Ελλείψει σαφών στοιχείων όλα είναι πιθανά, πάντως τα γηραιότερα θεωρείται ότι διαθέτουν οικοδομικές φάσεις που πηγαίνουν πίσω μέχρι το 17^ο αιώνα το πολύ. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική, οι παραδοσιακές της εκφράσεις ήταν σχεδόν πάντα παρούσες. Ο μπότζος, ίσως μια στοά με βόλτα και σπανίως ένας εξώστης, στόλιζαν το κεντρικό κτίριο, αν αυτό έφερε όροφο. Ξεχυτή σε βοηθητικά κτίρια ή στο μπότζο. Ένα εντυπωσιακό περιθύρωμα γύρω από την κεντρική πύλη που συνήθως ήταν στεφανωμένη με το οικόσημο του άρχοντα ή κάποιο σκαλιστό υπέρθυρο. Όλα απλά και όχι ιδιαίτερα περίτεχνα, αλλά ούτε και αδιάφορα.

Η περίτεχνη πύλη του αρχοντικού των Καββαδάδων, ποπολάροι απέχετε (φωτό Γ. Δημουλάς).

Το αποσαθρωμένο λουτρουβιο του πύργου του Ντάντολου. Λάδι τέλος.

Τ' απαλάτι του αρχοντικού Κομπίτση με την κούρτη του. Η κατασκευαστική του μορφολογία θυμίζει καθολικό μοναστήρι (φωτό Γ. Δημουλάς).

            Εν γένει τ' αρχοντικά τσ' υπαίθρου μπορούσαν να ξεφυτρώσουν μέσα σε χωριά ή στην εξοχή και όπου ήταν δυνατό χτίζονταν σε ύψωμα για καλύτερη οπτική παρατήρηση. Στην περίπτωση που ήταν στην εξοχή συχνά έπαιρναν την προαναφερθείσα μορφή ενός περιτοιχισμένου συγκροτήματος κτιρίων, το λεγόμενο υποστατικό. Μέσα σε οικισμό, λόγω έλλειψης χώρου, αυτή η συγκροτημένη μορφή ήταν λίγο δύσκολο να διατηρηθεί, οπότε κάποιες απ' τις υποδομές βρίσκονταν έξω απ' το περιτειχισμένο οικόπεδο τ' αρχοντικού. Επίσης, αφού ήταν συνδεδεμένα με τις περιοδικές αγροτικές εργασίες, τα περισσότερα χρησιμοποιούνταν ως εποχικές κατοικίες στην περίοδο των σοδειών ή του καλοκαιριού, ενώ οι όποιες περιπτώσεις μόνιμης κατοίκησης οφείλονταν είτε στην απόσταση από τη χώρα, είτε στο χαρακτήρα του ιδιοκτήτη.

Ο φημισμένος πύργος του Θεοτόκη στους Καρουσάδες. Ναι ναι, του γνωστού Ντίνου Θεοτόκη.

Τ' αρχοντικό Τριβόλη - Πιέρη με την εντυπωσιακή του πύλη (φωτό Γ. Δημουλάς).

            Ως έδρανα της γαιοκτητικής αρχής που απομυζούσε τους ποπολάρους και δη εγκατεστημένα στο χώρο όπου αυτοί έδιναν το βιοποριστικό τους αγώνα, τ' αρχοντικά δεν είχαν φιλικό κοινωνικό προφίλ. Σ' αυτό συνέβαλε και η περιτείχισή τους που τους έδινε έναν απομονωμένο χαρακτήρα. Η πρόσβαση απαγορευόταν στον οποιονδήποτε, πλην των λακέδων του κόντε, δηλαδή επιστάτες, φύλακες, γραμματείς, κλπ. Ίσως σε κάποιες θρησκευτικές γιορτές να επιτρεπόταν η λαϊκή σύναξη στο ναό του αρχοντικού αλλά αυτό θα ήταν σπάνιο φαινόμενο στην τότε βαθιά ταξική κοινωνία. Όχι απροσδόκητα λοιπόν, τ' αρχοντικά της υπαίθρου, πλην λίγων εξαιρέσεων που σχετίζονταν με πιο φιλελεύθερους ευγενείς, κατέστησαν σύμβολα εκμετάλλευσης και καταπίεσης στη λαϊκή συνείδηση. Αυτό ανακλάται και στους μύθους που πλάστηκαν γύρω απ' αυτά. Ο γνωστότερος και πιο σκοτεινός μιλά για το σαγράδο και συνδέεται με τη φήμη ότι οι Βενετσιάνοι είχαν αναθέσει στους άρχοντες καθήκοντα "χωροφύλακα". Το σαγράδο ήταν ένας υπόγειος, ασφυκτικά μικρός χώρος όπου λέγεται ότι οι αρχόντοι φυλάκιζαν τους παρανομούντες ή όσους δεν χώνευαν. Έχει εντοπιστεί η ύπαρξη του, σε υπόγεια αρχοντικών ή κοντά σ' αυτά, αλλά η φήμη του μπουντρουμιού δεν έχει επιβεβαιωθεί. Σχετική είναι και η δημοφιλής μυθική υπόσταση του Μώρου, πνεύμα κάποιου που δολοφονήθηκε άδικα από έναν άρχοντα. Στοιχειώνει ερειπωμένα αρχοντικά και κυλά λιθάρια τους ελαιώνες. Παράλληλα υπάρχει και μια σειρά παραδοσιακών θρύλων που διηγούνται τα δεινά που τραβούσε το πόπολο από τσ' αρχόντους με την παρηγοριά ότι τελικά αυτοί βρίσκουν την τιμωρία μετά θάνατο, από το χέρι της θείας δικαιοσύνης.

Ο στοιχειωμένος πύργος του Πολυλά.

Το παλαιότατο υποστατικό του Μουστοξύδη.

            Μέχρι τις μέρες μας έχουν επιβιώσει αρκετά απ' τα παλαιάς σχολής αρχοντικά της υπαίθρου, μαζί με τις αναμνήσεις περασμένων εποχών. Ακέραια όμως σώζονται λίγα και τα περισσότερα απ' αυτά έχουν υποστεί διάφορες μετατροπές και προσθήκες στους αιώνες. Τα υπόλοιπα, παρόλη την αναγνωρισμένη ιστορική και πολιτισμική του αξία, αφού κάποια έχουν ανακηρυχτεί διατηρητέα, αργοπεθαίνουν ξεχασμένα στη μοίρα τους. Αν και διατηρούν λίγη απ' την παλιά τους δόξα προξενώντας ακόμη το ενδιαφέρον στους επισκέπτες τους, η πολυαίτια σήψη έχει ήδη αφήσει το ανεξίτηλο σημάδι της σ' αυτήν την ξεχωριστή και αυθεντική όψη της ντόπιας παράδοσης. Όπως συμβαίνει και με άλλες όψεις άλλωστε….

Στο μπότζο του πύργου του Γαρούφα, στα χαρακώματα ενάντια στο χρόνο.

Πηγές

• Κερκυραϊκές αρχοντικές αγροικίες Μέσης Κερκύρας, πρώην Δήμων Κερκυραίων και Αχιλλείων – Κ. Δ. Καραμούτσος
• Κερκυραϊκές αρχοντικές αγροικίες (πρώην) Δήμου Παρελείων – Κ. Δ. Καραμούτσος